Moduł I, Socjologia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Moduł I. Geneza, istota i rozwój socjologii1. Etap przednaukowy i naukowy w powstaniu socjologiiEtap przednaukowyKażda z dziedzin naukowych ma swoje początki. Podobnie jest z socjologią. Zanimzaistniała ona jako przedmiot na uniwersytetach i w innych instytucjach naukowych,przeszła długą drogę.Pierwszy etap w kształtowaniu się socjologii nazywamy etapem przednaukowym.Wszelkie rozważania o charakterze społecznym zaliczamy dziś do tego etapu. Człowiekzawsze zastanawiał się nad sobą, swoim istnieniem i relacjami z innymi ludźmi. Poprzezwieki wytworzyła się swoista myśl na temat spraw społecznych. Zebrane refleksjei fragmenty rozważań stanowią ślad pierwszych refleksji o społeczeństwie. Warto poznaćzarówno ich treść, jak i ich twórców. Rozważania owe były częścią filozofii, podobnie jakzaczątki innych nauk. Filozofów tamtych czasów często interesowało nie to, jak jest, alejak być powinno. W etapie przednaukowym szczególne miejsce zajmują dwaj myślicielestarożytni — Platon (427–347 p.n.e.) i Arystoteles (384–322 p.n.e.).Platon jest autorem dzieła „Państwo”, a Arystoteles pracy pt.: „Polityka". Obajzajmowali się problemami dotyczącymi społeczeństwa, państwa i prawa, związkówjednostki ze społeczeństwem oraz mechanizmami zdobywania i sprawowania władzy.Zasługą Platona jest to, że usystematyzował hierarchię ustrojów politycznych odnajwyższych do najniższych:1. republika arystokratyczna,2. monarchia arystokratyczna,3. arystokracja rycerska,4. oligarchia (rządy bogatych),5. demokracja (rządy ludu),6. tyrania (władza despotyczna jednostki).Państwo według Platona miało realizować następujące wartości: prawdę,sprawiedliwość i dobro. Skoro zaś on sam rozumiał państwo jako społeczeństwo,wartości owe musiały być ważne dla społecznego ładu. Tak funkcjonujące społeczeństwostanowiło dla Platona pewien ideał. Oprócz tego doskonałe państwo było w mniemaniu1filozofapaństwemzachowującymhierarchię.Jednostkimiałybyćbowiempodporządkowane państwu.Platona w szczególności interesowały kwestie społeczne, które również wewspółczesnej socjologii mają fundamentalne znaczenie. Należą do nich: majątkowezróżnicowanie społeczne (państwo ubogich i państwo bogatych), indywidualizacja jakozagrożenie ładu społecznego oraz społeczny podział pracy. Dla Platona społeczeństwo towspólnota, która jest nie tylko sumą jednostkowych zachowań. Szczególnie interesującympolem rozważań Platona było znaczenie indywidualizacji (atomizacji społecznej) dlafunkcjonowania społeczeństwa — to zagadnienie wchodzące w krąg zainteresowańwspółczesnych socjologów, zwłaszcza w ramach socjologii rodziny. Niewątpliwą zasługętego filozofa stanowi także fakt, iż każdy współczesny socjolog — podobnie jak niegdyśPlaton — rozpoczynając refleksje nad światem społecznym, powinien zdefiniować, czymw istocie rzeczy jest dla niego społeczeństwo.Drugi z dawnych myślicieli — Arystoteles — dokonał podziału form ustroju politycznego.Do dobrych form zaliczył monarchię i arystokrację, natomiast do złych — tyranię,oligarchię i demokrację. Filozof mówił również o przydatności ustrojów politycznych.Istotne dla niego było to, że człowiek jest stworzony do życia w państwie rozumianymjako forma bytu społecznego. Współcześnie myśl tego filozofa jest wykorzystywanaw analizach struktury społecznej. Arystoteles, w przeciwieństwie do Platona, interesowałsię relacjami występującymi w społeczeństwie, które można w jakieś mierze badać(zaobserwować) — szczególne miejsce w jego rozważaniach zajmuje rodzina i istniejącew niej stosunki społeczne. Arystoteles zwrócił zatem uwagę na to, że oprócz określenia,czym jest istota społeczeństwa, należy w refleksji socjologicznej uwzględnić także, jakiesą empiryczne (obserwowalne) przejawy badanych zjawisk.W etapie przednaukowym wyróżnił się też św. Augustyn (354–430 n.e.),przedstawiciel chrześcijańskiej myśli średniowiecznej. Święty Augustyn zawarł swojeprzemyślenia w dziele „O państwie bożym”. Dla tego myśliciela istotną rzecz stanowiłfakt, że społeczeństwo jest wspólnotą wartości. Wyróżnił dwa porządki, pewnego rodzajutypy ładu społecznego, a mianowicie — państwo ziemskie i państwo boskie. Przedstawiłkoncepcję konfliktu tych dwóch państw, zwracając uwagę na to, że historią rządziopatrzność, zatem musi mieć ona z góry określony cel. Innymi słowy: rozwój społecznyma swój początek i koniec. Myśl ta będzie rozwijana przez późniejszych twórców tzw.socjologii naukowej.Ważniejszym reprezentantem chrześcijańskiej myśli średniowiecznej był św. Tomaszz Akwinu (1225–1274). Podzielił on społeczeństwo na ludzi wojujących, modlących się2i panujących. Przedstawiał hierarchiczno–funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwafeudalnego jako rzecz naturalną i sprawiedliwą. Niewątpliwą zasługą tego filozofa jestwprowadzenie do myśli społecznej kategorii potrzeb jednostki oraz problematykiwłasności, która stała się później kluczową kategorią dla wielu teorii socjologicznych (np.weberowskiej koncepcji wpływu religii na rozwój kapitalizmu).Kolejnym przedstawicielem tego etapu rozwoju myśli społecznej jest NiccoloMachiavelli (1469–1527), żyjący w okresie odrodzenia. Ów włoski humanista, którypoglądy swoje zawarł w dziele pt. „Książę”, zastanawiał się już nad motywami ludzkichdziałań i twierdził, że żądza władzy i posiadania jest istotnym motywem postępowanialudzi. Jako pierwszy opisał dyrektywy służące do skutecznego sprawowania władzy. Dziśtego rodzaju wskazówki określilibyśmy mianem socjotechnik. Co ważne, Machiavelliw swoichanalizachprzyjąłpostawębezstronnegoobserwatora,którybezwartościowania skutków działań formułuje zalecenia służące zwiększeniu efektywnościsprawowania władzy.Dorobek myślicieli klasycznych jest istotny dla zrozumienia stanu i kierunkuprzeobrażeń myśli społecznej. Obecnie klasyczna myśl społeczna jest wciąż obecnaw problematyce współczesnej socjologii. Dotyczy to w szczególności rozważań nadzmianąspołeczną,relacjąpomiędzypaństwema obywatelemczycechamicharakterystycznymi dla współcześnie istniejących systemów społeczno–politycznych.W etapie przednaukowym widoczne jest, że główny nurt problematyki zawierarefleksję dotyczącą państwa i władzy. W omawianym czasie ukształtowało się pojęciespołeczeństwa. Oddzielenie zaś porządku społecznego od politycznego stało się kolejnymważnym momentem w rozwoju wiedzy o świecie.Etap naukowyW tworzeniu się naukowych podstaw współczesnej socjologii duże znaczenie miałruch intelektualny zwany oświeceniem. Ruch ten spowodował zerwanie z powiązaniemmyśli intelektualnej z religią, w związku z czym powstał dogodny grunt do rozwoju nauki.Dokonał się postęp w myśleniu na temat świata społecznego. Zastanawiano się nadoptymalnym modelem społeczeństwa i stosunków między ludźmi. Skupiano sięzwłaszcza na gruntownie zmieniającym się społeczeństwem Anglii i Francji. Dodatkowowpływ na powstanie socjologii miała rewolucja francuska, która wybuchła w 1789 r.W ten sposób na przełomie XVIII i XIX w. pojawił się dogodny grunt do tworzeniapodstaw pod przyszłą socjologią.3Etap naukowy zdecydowanie otwiera August Comte (1798–1857). Wkład tegomyśliciela w powstanie przyszłej wiedzy jest ogromny. W latach 1830–1842 wydał onpięciotomowe dzieło pt.: „Kurs filozofii pozytywnej”. Wydanie pięciu tomów w takkrótkim czasie świadczy o jego pracowitości i wypracowanej (by nie powiedzieć:gotowej) koncepcji przyszłej dziedziny wiedzy. W tym dziele Comte użył po raz pierwszyterminu „socjologia”. Autor nie tylko dał nazwę przyszłej dziedzinie wiedzy, ale określiłprzedmiot badań i zasugerował metody badawcze — przedmiotem badań byłospołeczeństwo, metodami natomiast stały się: obserwacja, metoda porównawcza,eksperyment i analiza historyczna. Comte dokonał również ustalenia hierarchii nauk.Socjologię usytuował na najwyższym poziomie i nazwał ją „królową nauk”, albowiemprzedmiot jej badań jest najbardziej złożony.Drugą znaczącą osobą w rozwoju socjologii w XIX w. był Herbert Spencer (1820–1903) — pierwszy brytyjski socjolog, który rozwijał socjologię jako naukę i uważał, żerelacje między ludźmi można badać naukowo. Jest on autorem dzieła pt.: „Zasadysocjologii”, które wydał w latach 1874–1896. Spencer stawiał podobne jak Comte pytania:m.in. „co sprawia, że społeczeństwo się nie rozpada, w miarę jak staje się większe?”.Odpowiedzi jego są proste i przyrównujące społeczeństwo do organizmu ludzkiego.Pierwszym socjologiem francuskim był Emil Durkheim (1858–1917), który równieżzajął się integracją społeczeństwa, jednak — w przeciwieństwie do Spencera — uważałtak jak Comte, że wiedza socjologiczna może być przydatna w budowaniu lepszegospołeczeństwa. Durkheim twierdził, że duże znaczenie w integracji społeczeństwa mająwartości, przekonania i dogmaty religijne. Interesował się wobec tego socjologią religii.Owocem tychże zainteresowań była analiza społeczeństw pierwotnych z uwzględnieniemsferysacrumiprofanum.Wreszcie wprowadził do socjologii fundamentalne pojęcie faktuspołecznego, czyli zespołu działań grup lub jednostek, których efekt nie jestsprowadzalny do początkowych warunków towarzyszących ich powstaniu. Zakłada siętutaj istnienie trwałych sposobów myślenia i działania, zakorzenionych w tradycji orazmechanizmów kontroli społecznej stojących na straży przestrzegania owych nakazów.Ponadto ten francuski socjolog stworzył koncepcję współczesnego podziału pracyoraz rozwinął jedną z subdyscyplin socjologii — socjologię samobójstwa.Kolejnym wybitnym socjologiem był Karol Marks (1818–1883), który nie wierzył jakpoprzednicy, że socjologia może odkrywać odwieczne prawa. Według niegospołeczeństwo zależne jest od środków produkcji i organizacji pracy. Marks był twórcąteorii konfliktu, która na przykładzie kapitalizmu pokazała istniejące w społeczeństwiesprzeczności. Strukturę społeczną widział jako jednowymiarową. Uważał, że istniejące4podziały społeczne są pochodną podstawowych podziałów klasowych i można jesprowadzić do odmienności interesów ekonomicznych, zaś źródło międzygrupowychantagonizmów widział w sprzecznościach interesów ekonomicznych. W pracach swoichMarks wyrażał pogląd, że konflikt społeczny jest w swej pierwotnej formie konfliktemmiędzy kapitalistami a proletariatem. Konflikt ten według Marksa jest źródłem innychkonfliktów. Wynikają one ze społecznego podziału pracy oraz nierównego dostępu dośrodków produkcji. Taki stan rzeczy prowadzi do zwiększenia nierówności pomiędzyklasami społecznymi, co w konsekwencji spowodowało powstanie nowej klasy społecznej— proletariatu. Wzrost znaczenia proletariatu jest związany ze zmianami w sferzeprodukcji. Powstały konflikt, zdaniem Marksa, doprowadzi do walki, która zakończy siępojawieniem się społeczeństwa pozbawionego nierówności.Teoria Marksa była przykładem rozpatrywania podziałów społecznych od stronyperspektywy strukturalnej. Jego myśl jest wciąż żywo dyskutowana w ramachzróżnicowanych podejść teoretycznych. Niektóre z nich wprost czerpią z założeń tejteorii. Dla przykładu warto wspomnieć o teoriach feministycznych, które w swoichzałożeniach odwołują się do konfliktu, którego rozwiązaniem jest ograniczenienierówności społecznych związanych z przynależnością do określonej kategorii płci.O wiele większy wkład w rozwój socjologii wniósł Max Weber (1864–1920), wybitnysocjolog niemiecki. Przedmiotem badania były dla niego działania społeczne i czynnościzorientowane na zachowania ludzi. Weber uważał, że celem socjologii jest opisywanieistniejących wzorów społecznych. Jego koncepcje nadal mają wpływ na to, czym zajmujesię socjologia. Weber uważał m.in., że środki produkcji są siłą napędową zmianspołecznych. Socjolog całość swoich przemyśleń i twierdzeń oraz koncepcji zawarłw słynnej pracy pt. „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”.Pomimo tego, że socjologia miała swoją kolebkę w Europie, pierwszą akceptacjęinstytucjonalną uzyskała w Stanach Zjednoczonych. Pierwszy wydział socjologii w USApowstał w 1892 r. w Chicago. Założono również znane do dziś pismo „American Journal ofSociology”. W Europie pierwsza katedra powstała we Francji w 1895 r. w Bordeaux.W Niemczech pierwszą katedrę ustanowiono w Monachium w 1919 r., w WielkiejBrytanii socjologia zaistniała na uniwersytetach po II wojnie światowej. W Polscesocjologia pojawiła się na Uniwersytecie Poznańskim w 1920 roku za sprawą FlorianaZnanieckiego.2. Socjologia jako dyscyplina naukowa5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]