Modul 6 Wspolczesna mysl polityczna, Historia myśli politycznej. Maciej Chmieliński 2004
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Współczesna myśl polityczna
Współczesna myśl polityczna
Wstęp
1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy
2. Katolicka nauka społeczna
3. Przegląd dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych
4. Współczesny konserwatyzm i komunitarianizm
5. Myśl polityczna współczesnej lewicy i doktryny ekologiczne
Słownik
Bibliografia
1
Współczesna myśl polityczna
Właśnie dlatego, że konkretne określenie utopijności
następuje zawsze z określonego etapu rzeczywistości,
możliwe jest to, że utopie dnia dzisiejszego mogą stać
się rzeczywistością jutra
Mannheim, 1992: 168
Wstęp
Wiek dwudziesty to wiek utraty zaufania do myśli politycznej, a nawet — można
powiedzieć — lęku przed konsekwencjami wprowadzania w życie niektórych idealnych
rozwiązań. Jeśli dotąd utopia polityczna wywoływała najwyżej pobłażliwy uśmiech, to
wcielona w życie w nazistowskich Niemczech i radzieckiej Rosji stała się koszmarem
ludzkości. Okazało się bowiem, że w określonych okolicznościach stanowi ona doskonałą
pożywkę dla ideologii, która służyć może uzasadnieniu eksterminacji części ludzkiego
społeczeństwa. Jako takie traumatyczne doświadczenie ludzkości, totalitaryzm otwierać
musi refleksję nad myślą polityczną dwudziestego wieku. Bezpośrednią reakcją na
totalitaryzm jest część liberalnych doktryn powojennych; polemiką z koncepcjami
leżącymi u podstaw totalitaryzmu pozostaje też katolicka nauka społeczna i doktryny
lewicy liberalnej oraz powojennej socjaldemokracji. Również konserwatyzm w swoich
podstawowych założeniach nie godzi się z formułą autorytetu, prezentowaną przez
ideologie totalitarne. Oczywiście wiek dwudziesty to nie tylko totalitaryzm i reakcja na
niego. Istnieje wiele doktryn, które wolne są od wpływów tej traumy. Są to m.in.
koncepcje współczesnego ekologizmu, kontraktualistyczne doktryny liberałów, takich jak
John Rawls czy Robert Nozick. Niemniej jednak należy stwierdzić, że myśl polityczna
współczesnej Europy i Ameryki, potrzebowała przynajmniej dwudziestopięciolecia, aby
otrząsnąć się z koszmarów drugiej wojny światowej i powrócić do neutralnej refleksji,
niezdeterminowanej przez obawę przed powrotem do przeszłości.
2
Współczesna myśl polityczna
1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy
Totalitarne ideologie stanowią novum charakterystyczne dla dwudziestowiecznej myśli
politycznej. Choć wyrastają z nurtów wcześniejszych, to ich swoistą cechą jest
instrumentalne traktowanie swoich ideowych korzeni. Zarówno w swojej lewicowej
postaci wyrosłej z marksizmu, jak i w prawicowych formach — faszystowskiej
i nazistowskiej — totalitaryzm jest przede wszystkim ideologią dynamiczną. Oznacza to,
że wykorzystuje on katalog argumentów zaczerpnięty od twórców doktryn politycznych
do legitymizowania dyktatury. Cechą charakterystyczną totalitarnego państwa jest
przede wszystkim intencja ogarnięcia możliwie szerokiej sfery ludzkiej aktywności.
Państwo totalitarne totalnie ingeruje we wszystkie sfery ludzkiego życia. Jego celem jest
całkowita destrukcja społeczeństwa cywilnego i włączenie w zakres państwowego
oddziaływania wszystkich form życia społecznego (Kołakowski, bdw: 14). Pragnie ono
zatem opanować nie tylko sferę publiczną, lecz również ująć w karby prywatną ludzką
egzystencję. Tworzy struktury, które zmierzają do wytworzenia nowego człowieka,
człowieka całkowicie oddanego państwu, narodowi lub klasie społecznej, nie tylko
zewnętrznie, ale również mentalnie (Friedrich, Brzezinski, 1999: 226). Carl Joachim
Friedrich i Zbigniew Brzeziński w swojej znanej pracy na temat totalitarnej dyktatury
wymieniają sześć cech charakteryzujących ją. Po pierwsze posługuje się ona
wypracowaną na swoje potrzeby ideologią, która przedstawiana jest jako nauka i
obejmuje wszystkie istotne aspekty ludzkiego życia. Ideologia ta zawiera wizję
przyszłego idealnego stanu całej ludzkości, na wzór której należy zmieniać
teraźniejszość. Zbudowanie „nowego wspaniałego świata” możliwe jest oczywiście tylko
dzięki odpowiedniemu kierownictwu. Drugą cechą totalitarnej dyktatury jest właśnie
forma tego kierownictwa. Jest nią partia masowa, którą znamionuje wyłączność
sprawowania władzy. Jest to więc system jednopartyjny, oparty na zasadzie
jednoosobowego na ogół przywództwa w ramach partii. Sama partia jest ściśle
zhierarchizowana i zbiurokratyzowana. Trzecią cechą totalitarnej dyktatury, wymienianą
przez Friedricha i Brzezińskiego, jest oparcie państwa na systemie fizycznego i
psychicznego terroru, realizowanego zarówno przez kontrolę ze strony samej partii, jak
i ze strony stworzonej przez nią tajnej policji. Charakterystyczną cechą tego terroru jest
to, że jest on skierowany nie tylko przeciwko bezpośrednim wrogom, lecz także
przeciwko własnym członkom i obywatelom. Ponadto jego celem stają się najczęściej całe
grupy ludności. Immanentną cechą tego terroru jest również oparcie go na metodach
naukowych zaczerpniętych z psychologii i socjologii. Kolejną cechą totalitarnej dyktatury
jest prawie całkowity monopol partii na kontrolę wszelkich środków masowego
3
Współczesna myśl polityczna
komunikowania się: prasy, radia, telewizji i wydawnictw. Piąta jej cecha
charakterystyczna to monopol na czynne stosowanie wszelkich środków służących walce.
Ostatnia cecha totalitarnej dyktatury to, według Friedricha i Brzezińskiego, preferowanie
w niej centralnie sterowanych metod gospodarczych, albo co najmniej stała kontrola nad
gospodarką ze strony zbiurokratyzowanych struktur państwowych (Friedrich, Brzeziński,
1999: 231). Trzy najbardziej znane formy totalitarnej dyktatury to radziecki marksizm-
leninizm, który w czasach stalinowskich uzyskał swoją najbardziej radykalną formę,
zwaną stalinizmem, włoski faszyzm oraz niemiecki narodowy socjalizm.
Marksizm-leninizm, bo tak nazywa się stworzoną przez Włodzimierza Ilicza Uljanowa
(1870–1924) wersję koncepcji marksowskiej, stanowił swoistą rewizję i rozwinięcie
założeń marksizmu. Sam Ulianow, który na cześć żołnierzy zabitych nad Rzeką Leną
przyjął nazwisko Lenin, był przede wszystkim działaczem ruchu i rewolucjonistą. Nie
kwestionując jego głębokiej wiary w słuszność założeń marksizmu należy podkreślić, że
rozwijał on te wątki doktryny Marksa i Engelsa, które pozwalały na przejęcie i skuteczne
utrzymanie władzy w państwie. Czynił to zresztą zgodnie z tezą marksowską, że dobre
jest wszystko to, co dobrze służy rewolucji proletariackiej. Dlatego właśnie największy
nacisk kładł on na zagadnienia związane z organizacją partii proletariatu, później zaś
— po zwycięstwie rewolucji — także z jego dyktaturą.
Marks uważał, że proletariacka świadomość musi zostać proletariatowi przyniesiona
z zewnątrz. Lenin rozwinął tę myśl twierdząc, że proletariat bez nauczyciela w postaci
partii proletariackiej może mieć jedynie świadomość burżuazyjną. Teza ta,
podtrzymywana przez wszystkie właściwie stronnictwa ówczesnej partii robotniczej
stanowiła dla niego podstawę do radykalnego rozwinięcia marksowskiej koncepcji partii
robotniczej.
W rosyjskiej partii komunistycznej przed 1903 rokiem ścierały się ze sobą dwa
stanowiska. Stanowisko późniejszych mienszewików (ros.
mienszynstwo
— mniejszość,
było to stronnictwo mniejszościowe w partii komunistycznej) głoszące, że partia
proletariatu powinna być partią podporządkowaną interesom robotników i zorganizowaną
demokratycznie oraz stanowisko późniejszych bolszewików (ros.
bolszynstwo
— większość), według którego partia to scentralizowana i ściśle zhierarchizowana
struktura reprezentująca nie tyle interes robotników, co interes robotniczy. Mienszewicka
partia robotników to ugrupowanie, kierujące się demokratycznie wyłanianą wolą jej
członków, którymi powinni być przede wszystkim robotnicy (choć nie tylko, gdyż mogą
się nimi stać wszyscy, którzy świadomością proletariacką dysponują). Bolszewicka partia
robotnicza jest natomiast partią zawodowych rewolucjonistów, reprezentującą nie interes
4
Współczesna myśl polityczna
robotników, którzy się na nią składają, lecz interes klasowy. Jest ona ugrupowaniem
działającym w imieniu interesu ogólnego, który — jak pamiętamy z koncepcji
J. J. Rousseau — bywa odmienny niż interes wszystkich. Różnica, która wyłania się z
tego rozdzielenia jest niezwykle istotna. Partia frakcji mienszewickiej to partia, która z
jednej strony wsłuchuje się w „puls” tych, których reprezentuje, z drugiej kieruje nimi,
edukując ich i budząc w nich proletariackiego ducha. Partia bolszewicka natomiast, będąc
jedynym reprezentantem prawdziwej proletariackiej świadomości, wymaga
bezwzględnego podporządkowania proletariatu własnemu dowództwu.
Leninowska koncepcja partii, w sytuacji przejęcia przez jego zwolenników przywództwa
w partii komunistycznej podczas jej drugiego zjazdu odbywającego się w Brukseli
i Londynie w roku 1903, otworzyły drogę do interpretowania dyktatury proletariatu jako
dyktatury partii proletariackiej (ostateczny rozpad partii na mienszewicką i bolszewicką
nastąpił po zwołaniu przez Lenina czysto bolszewickiej konferencji w Pradze w roku
1912). Swoją koncepcją hegemonii partii Lenin stworzył fundament dla przekształcenia
się idei przejściowej dyktatury proletariatu w ideę kierowniczej roli partii wobec
socjalistycznego społeczeństwa. Stała się ona zatem uzasadnieniem dla systemu rządów
totalitarnych, nie dopuszczających żadnych głosów sprzeciwu ze strony społeczeństwa,
które musiało bezwzględnie podporządkować się temu, który niczym car Wszechrosji
zawsze wiedział lepiej — pierwszemu sekretarzowi partii robotniczej.
Na tej ideologicznej podbudowie swój system sprawowania władzy zbudował urodzony
9 grudnia 1879 roku w Gruzji, Józef Wissarionowicz Dżugaszwili, który naśladując Lenina,
także przyjął nowe nazwisko — Stalin. Stalin wniósł niewiele nowego do doktryny
marksizmu-leninizmu. Leszek Kołakowski w swoim monumentalnym dziele na temat
dziejów marksizmu pisze, że:
cały autorytet Stalina jako teoretyka był ustanowiony wyłącznie jako część
przymusowego rytuału w państwie sowieckim i znikł rychło po jego śmierci. Gdyby
teksty ideologiczne, które wyszły spod jego pióra, były dziełem autora bez
politycznej pozycji, nie zasługiwałyby prawie na wzmiankę w dziejach marksizmu.
Kołakowski, bdw: 24
Stalin nie był więc ani oryginalnym myślicielem, jeśli w ogóle nim był, ani też nawet
dobrym stylistą. Jego polityczne rozważania sprowadzają się prawie wyłącznie do
bezustannego powtarzania, wyliczania i kategoryzowania myśli Marksa i Lenina. Nawet
słynny spór teoretyczny między Stalinem i Trockim o możliwość zbudowania socjalizmu
w jednym kraju w istocie był sporem o władzę, a nie o teoretyczne założenia
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]