Modul 4 Mysl polityczna oswiecenia, Historia myśli politycznej. Maciej Chmieliński 2004
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Myśl polityczna oświecenia
Myśl polityczna oświecenia
Wstęp
1. Koncepcja oświeconego absolutyzmu
2. Myśl polityczna Charlesa Louisa Montesquieu
3. Rozwój idei liberalizmu w Wielkiej Brytanii
4. Koncepcja J. J. Rousseau
5. Myśl polityczna Immanuela Kanta — projekt wiecznego pokoju
Słownik
Bibliografia
1
Myśl polityczna oświecenia
Ludzie cisną się do światła nie żeby widzieć lepiej, lecz
żeby błyszczeć więcej. Tego przed kim się błyszczy
często uznaje się za światło.
Nietzsche, MCMIX–MCMX: 377
Wstęp
Myśl polityczną oświecenia — epoki trwającej przez cały wiek XVIII — łączy przekonanie
o niezwykłej wartości racjonalnego uzasadnienia władzy politycznej. Oświecenie zwane
jest często wiekiem rozumu lub wiekiem świateł, od dominującego w filozofii, kulturze
oraz naukach społecznych tej epoki racjonalizmu. W przekonaniu myślicieli oświecenia
wszystko lub prawie wszystko da się wytłumaczyć rozumowo. Wszelkie mity i legendy,
opowieści o tajemniczych potworach z głębin i zjawiskach paranormalnych znajdują
trzeźwe wyjaśnienie w postaci teorii lub, w najgorszym razie, jeszcze niepotwierdzonej
naukowej hipotezy. Naukowość, głęboka i bezkrytyczna wiara w moc ludzkiego rozumu
to zatem główne wyróżniki myśli politycznej tej epoki. Nie pozwalają one filozofom
odwoływać się do niepewnych prawd objawionych. Jest więc jasne, że polityczna filozofia
oświeceniowa niewiele pozostawiała miejsca na argumenty teologiczne. W oświeceniu
dominuje więc utylitaryzm i scjentyzm. Większość myślicieli oświeceniowych odwołuje się
do konstrukcji umowy społecznej. Znaczna ich część — jak David Hume i niektórzy
przedstawiciele szkockiego oświecenia — polemizuje z nią. „Chłodny racjonalizm” tej
epoki łagodzi dopiero koncepcja Rousseau. Ta jednakże postrzegana jest raczej jako
zapowiedź nowej epoki w dziejach kultury niż jako uwieńczenie oświecenia.
Charakterystyczny dla Rousseau kult uczucia, przejęty później i rozwijany przez
romantyków, to jednak jedynie kropla w morzu. Zarówno doktryna Karola Monteskiusza,
jak i koncepcje szkockich liberalnych ekonomistów Adama Smitha czy Adama Fergusona
oraz filozofia Immanuela Kanta stanowią charakterystyczny przykład oświeceniowej
racjonalności. Także oświecony absolutyzm nie odbiega swoimi założeniami od
dominujących trendów. W oświeceniu zaczynają się też wykształcać zręby współczesnego
liberalizmu — doktryny, która zdominuje wiek dziewiętnasty zarówno na płaszczyźnie
ideowej, jak i społeczno-gospodarczej.
2
Myśl polityczna oświecenia
1. Koncepcja oświeconego absolutyzmu
Koncepcja oświeconego absolutyzmu stanowiła swoiste rozwinięcie
siedemnastowiecznych doktryn monarchii absolutnej. Rozwijała się przede wszystkim
w krajach niemieckojęzycznych — Austrii i Prusach. Szczególnie charakterystyczna
i żywotna była pruska wersja tej doktryny. Legła ona także u podstaw polityki Prus
drugiej połowy XVIII wieku i w zmodyfikowanej postaci „absolutyzmu biurokratycznego”,
a przetrwała aż do końca pierwszej połowy wieku następnego. Jej twórcami byli król
Fryderyk Wielki (1712–1786) oraz jego minister i współpracownik, Carl Gottlieb Svarez
(1746–1798). Ten ostatni — m.in. główny projektodawca pruskiego kodeksu (
Landrecht
)
z 1794 r. — jeszcze po śmierci Fryderyka Wielkiego wprowadzał jego idee do praktyki
politycznej państwa pruskiego; powrócił do nich także Fryderyk Wilhelm III (1770–1840),
którego Svarez przygotowywał do objęcia tronu.
U podstaw oświeconego absolutyzmu leży popularna w wieku Oświecenia hipoteza
umowy społecznej. Według Fryderyka Wielkiego, „narody (…) ustanowiły ponad sobą
władcę jedynie w tym celu, aby ich osłaniał i bronił, i (…) tylko pod tym warunkiem
zgodziły się żyć w posłuszeństwie” (Fryderyk II Hohenzollern, 1973: 400). Rozwijając
tezy Fryderyka, w swoim
Powszechnym zbiorze praw dla państw pruskich
Svarez pisał,
że państwo polega na umowie obywateli jednoczących się w „obywatelskim
porozumieniu” (
bürgerliche Vereinigung
) (Svarez, 1792: paragraf 77), które przenosi na
panującego (
Regente
) całą państwową władzę. Władzę tę regent wykonuje przy pomocy
przynależnych mu praw zwierzchnich (
Majestätsrechte
). Poddani nie są mu zatem
bezpośrednio podporządkowani, gdyż panujący związany jest w swojej zwierzchności
podstawowymi prawami (
Grundrechte
) państwa. Zgodnie z tymi prawami, dobro
wspólnoty i składających się na nią jednostek jest jego najwyższym celem.
Nie zmienia to oczywiście faktu, że władza oświeconego króla jest, a także powinna być
władzą absolutną i osobistą. Władcy — właśnie w interesie swoich poddanych — nie
wolno dzielić się nią z nikim; interes publiczny zabezpieczany jest bowiem najlepiej przez
tego, czyje dobro jest z tym interesem tożsame.
W takim państwie jak Prusy — pisze Fryderyk — władca z konieczności musi
osobiście doglądać spraw państwowych, ponieważ, jeśli jest mądry, będzie się
kierował jedynie dobrem publicznym, które jest zarazem jego własnym, natomiast
minister ma w tych w sprawach, które dotyczą jego własnych interesów, zawsze
zdanie odmienne; zamiast awansować tych, którzy mają pewne zasługi, wszelkie
3
Myśl polityczna oświecenia
posady obsadzi swymi poplecznikami i będzie się starał umocnić swą pozycję
ludźmi, których ze sobą związał.
Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 94
Jedynowładztwa wymaga również sama specyfika materii, jaką jest polityka państwa.
Dobrze sprawowane rządy muszą opierać się na określonym systemie:
będącym tak spójnym, jakim bywa system filozoficzny, tak aby wszystkie
przedsięwzięcia były dobrze przemyślane, a działania w zakresie finansów, polityki
i wojska miały jeden cel, którym jest umocnienie państwa i wzrost jego potęgi.
Spójny system może powstać jedynie w umyśle jednego człowieka, musi więc być
dziełem władcy.
Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 95
Dla Fryderyka nie istnieje forma rządów, która zabezpieczałaby dobro publiczne lepiej niż
monarchia absolutna. Fundamentalnym warunkiem jej skuteczności jest jednak
odpowiedni władca. Musi on koniecznie odznaczać się niepospolitymi zdolnościami
intelektualnymi oraz zaletami charakteru. Musi być człowiekiem wykształconym
i prawym. W żadnym wypadku nie może być satrapą, któremu władza umożliwia jedynie
zaspokajanie swoich instynktów. Poddani „nie po to oddają mu siebie i swoje mienie, aby
zaspokoić żądze i kaprysy często okrutnego i zawsze znienawidzonego tyrana” (Fryderyk
II Hohenzollern, 2001: 400). Despotyzm oświeconego władcy nie jest zatem bezlitosnym
despotyzmem biblijnego Lewiatana, do którego władzę absolutnego suwerena
porównywał T. Hobbes; jest on despotyzmem „łaskawym” — absolutną władzą „dobrego
ojca”.
Narody [bowiem] wybrały spośród siebie mężów, których uważały za
najmądrzejszych, najsprawiedliwszych, najbardziej bezinteresownych i ludzkich
i najdzielniejszych jako swoich panów, którzy mieliby ich uwolnić od ciężaru
spoczywających na nich obowiązków.
Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 399
Sprawując absolutną władzę, książę „wyręcza” swoich poddanych. Jest on:
(…) pierwszym sługą swego państwa. Jest dobrze opłacany, by mógł zachować
godność swojej pozycji, jednak wymaga się od niego, by pracował na miarę swych
sił dla dobra państwa i co najmniej z uwagą załatwiał najważniejsze sprawy.
Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 96
4
Myśl polityczna oświecenia
Władca jest obarczony misją, którą musi wypełnić na podstawie przyrzeczenia złożonego
własnemu narodowi; jego władza to ciężar i obowiązek, a nie przywilej.
Treść owej misji stanowi zapewnienie poddanym szczęścia i dobrobytu. W
Antimachiavelu
Fryderyk Wielki pisze, że władca jest „narzędziem przysparzającym obywatelom
szczęścia” (Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 399). W
Testamencie politycznym z roku
1752
wskazuje, że sedno jego urzędu książęcego stanowi „zapewnienie ludom szczęścia”
(Fryderyk II Hohenzollern, 2001: 95). W liście do Woltera z roku 1770 podkreśla, że jego
zadaniem jako władcy jest m.in. „uczynienie ludzi na tyle szczęśliwymi, na ile pozwala na
to natura ludzka” i środki, którymi dysponuje (Fryderyk II Hohenzollern, 1911: 189).
Przekonanie to stanowi fundament sprawowanej przez niego władzy od chwili wstąpienia
na tron aż do samej śmierci.
Kontynuując tę refleksję filozoficzną po śmierci Fryderyka Wielkiego, C. G. Svarez naucza
więc młodego następcę tronu — Fryderyka Wilhelma III — że państwo uprawnione jest
do ograniczania wolności jednostki jedynie dla:
utrzymania i umocnienia powszechnego spokoju i bezpieczeństwa oraz ułatwiania
i uprzywilejowania środków, przez które każdej jednostce może być zaoferowana
sposobność wspierania jej osobistej szczęśliwości bez ingerowania i naruszania jej
przez innych oraz wspieranie związku państwowego (
Staatsverbindung
) jako
jedynie koniecznego warunku, pod którym cele te mogą zostać osiągnięte.
Svarez, 1960: 586
Innymi słowy — jeśli oświecony władca stosuje wobec swoich poddanych środki
przymusowe, to czyni to wyłącznie dla ich osobistego dobra.
Eudajmonistyczne przekonanie, że szczęście jest ostatecznym celem ludzkiej egzystencji
w powiązaniu z utylitarnym założeniem, że państwo (w osobie monarchy) jest tym
podmiotem, który najskuteczniej potrafi o nie zadbać, wytwarza pewien istotny paradoks.
Oświecony monarcha pruski może zmuszać swoich poddanych nie tylko do nienaruszania
praw państwa i współobywateli — czyli poszanowania powszechnego spokoju
i bezpieczeństwa — ale także do szczęścia.
„Przymusowe uszczęśliwianie” człowieka, tj. czynienie go szczęśliwym przy pomocy
urządzeń państwowych, wymaga dwu rzeczy. Po pierwsze rozbudowanej infrastruktury
instytucjonalnej — szeregu instytucji, które zajmowałyby się organizowaniem owego
szczęścia poddanych, czyli urządzeń socjalnych, edukacyjnych i im podobnych. Po drugie
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]