Modul 2 Tradycyjne obszary ...

Modul 2 Tradycyjne obszary zainteresowan antropologicznych, ETNOLOGIA I ANTROPOLOGIA KULTUROWA

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tradycyjne obszary zainteresowań
antropologicznych
Wstęp
1. Antropologia czasu
1.1. Linearna koncepcja czasu
1.2. Antropologiczne typy czasu
1.3. Czas święty i czas świecki
1.4. Czas a struktura języka
2. Antropologia przestrzeni
2.1. Centrum i peryferie
2.2. Etnocentryzm
2.3. Przestrzeń święta i świecka
2.4. Trzy rodzaje przestrzeni według Edwarda Halla
3. Obrzędy i rytuały
3.1. Obrzędy przejścia
3.2. Aspekt czasu w obrzędach przejścia
3.3. Liminalność
3.4. Różnice między obrzędami a rytuałami
4. Antropologia języka
4.1. Koncepcja Edwarda Sapira
4.2. Koncepcja Benjamina Lee Whorfa
4.3. Koncepcja Ferdinanda de Saussure’a
4.4. Koncepcja Claude’a Lévi-Straussa
4.5. Koncepcja Bronisława Malinowskiego
5. Rodzina i systemy pokrewieństwa
5.1. Dwa rodzaje pokrewieństwa
5.2. Systemy pokrewieństwa
5.3. Współczesne społeczeństwo i pokrewieństwo
Bibliografia
Wstęp
Moduł drugi poświęcony jest takim przedmiotom zainteresowań antropologicz-
nych, jak czas, przestrzeń, rodzina, język, obrzędy i symbole. Od początku istnie-
nia antropologii badacze zajmowali się tymi tematami, gdyż to właśnie one wska-
zują na różnice kulturowe i granice między kulturami. To one także „przekazują”
informacje o każdej kulturze, w ramach której są zakorzenione. Nie da się poznać
innej kultury bez poznania jej języka, obrzędów, zwyczajów, norm, jej stosunku do
czasu i przestrzeni. Co więcej, kiedy już poznamy wszystkie te sfery w kulturze od-
miennej od naszej, inaczej zaczynamy także patrzeć na siebie i na kulturę, w której
żyjemy. Antropologia na przykładzie inności uczy nas wiele o sobie samych. Dla-
tego też nie sposób wyobrazić sobie antropologii bez poruszanych w tym module
zagadnień.
Temat pierwszy poświęcony antropologii czasu zapoznaje Czytelnika z linearną
koncepcją czasu, czasem świeckim i świętym. Porusza także takie zagadnienia, jak
antropologiczne typy czasu czy związki koncepcji czasu ze strukturami języków.
Temat drugi mówi o antropologii przestrzeni. Odnosi się do koncepcji podziału
przestrzeni na centrum i peryferie i wynikającej z niej teorii etnocentryzmu. Zapo-
znaje Czytelnika z koncepcją przestrzeni Edwarda Halla oraz przestrzenią świecką
i świętą. Temat trzeci opisuje obrzędy i rytuały — przede wszystkim obrzędy przej-
ścia, ich strukturę i poszczególne fazy. Temat czwarty odnosi się do antropologii
języka i zapoznaje Czytelnika z koncepcjami językowymi Edwarda Sapira, Banja-
min’a Lee Whorfa, Ferdinanda de Saussure’a, Claude’a Lévi-Straussa i Bronisława
Malinowskiego, a także pokazuje, jak wielki wpływ na życie i kulturę ludzi ma ję-
zyk, którym się posługują. Temat piąty poświęcony jest antropologicznym koncep-
cjom rodziny i systemów pokrewieństwa.
2
1. Antropologia czasu
Czas jako miernik trwania kształtuje tożsamość kulturową, życie jednostki i zbio-
rowości oraz jej stosunek do świata. Dlatego też badania nad czasem, jego struktu-
rą i postrzeganiem go przez reprezentantów różnych społeczeństw są dla antropo-
logii szczególnie istotne. Poniżej przedstawiono różne rodzaje i sposoby podejścia
antropologów do zagadnienia czasu.
Niegdyś czas domierzany był w odniesieniu do cykli przyrody i przyrodniczych
punktów orientacyjnych, które w wielu kulturach archaicznych były jedyny-
mi formami jego pomiaru. Odnosiło się to do liczby zim, wiosen (dziewczęta py-
tane o wiek, pytane były o liczbę wiosen) lub pełni księżyca (wojownicy plemion
indiańskich, wyruszając na polowanie, określali w ten sposób czas swego powro-
tu). Wraz z rozwojem cywilizacji pojawiły się zegary. Najpierw zegary słoneczne,
następnie klepsydry, zegary wodne i w końcu zegary mechaniczne. Pierwsze zega-
ry mechaniczne precyzyjnie odmierzające czas powstały w XII wieku. Pojawiły się
w klasztorach, by zwoływać mnichów na modlitwę i odliczać jej czas. Dopiero
w XIV wieku zaczęły robić „karierę świecką”, dając początek temu, co niektórzy na-
zywają czasem kupieckim. Zegar oderwany od uwarunkowań przyrodniczych oka-
zał się istotny dla rozwoju handlu i banków. Taki precyzyjny pomiar czasu pomógł
między innymi odliczać odsetki — stąd mamy przysłowie „Czas to pieniądz”.
1.1. Linearna koncepcja czasu
Decydujący krok w pojmowaniu czasu stanowiło wypracowanie i utrwalenie line-
arnej koncepcji czasu wraz z jego miarami (Burszta, 1996: 111). Co prawda kon-
cepcja czasu linearnego — będąca wynikiem tradycji judeochrześcijańskiej — była
już znana, ale w jej ramach czas był pojmowany jako medium świętej historii. Nie
miał on charakteru uniwersalnego, był sekwencją wydarzeń, których doświadcza-
li wybrani i które celebrowano jako znaki „czasu zbawienia”. Czas judeochrześci-
jański nie był czasem uniwersalnym, odnosił się do ściśle określonej przestrzeni,
której centrum stanowiły Jeruzalem i Rzym, a która koncentrycznie obejmowała
świat oznaczony boską opieką. Poza tym czasem i poza tą przestrzenią pozostawa-
ło wszystko to, co zwane było światem pogańskim. Dopiero uniwersalizacja i ge-
neralizacja linearnej koncepcji czasu miały decydujące znaczenie w przełamaniu
chrześcijańskiego monopolu na wizję historii. Osiemnastowieczny czas zsekulary-
zowany zawiera dwa elementy o szczególnym znaczeniu. Po pierwsze jest on imma-
nentną (wewnętrzną) cechą natury, po drugie — w ramach niego związki między
społeczeństwami lub jednostkami mogą być rozumiane w charakterze czasowym.
Zupełnie jakby podróżujący na krańce Ziemi przenosił się także w czasie. Także
oświecenie traktowało podróż linearnie — jako naukę umożliwiającą przenoszenie
się w czasie. To podejście utrwaliło się na dobre sto lat później, dzięki ewolucjo-
nistycznym badaczom badającym dzikość, barbarzyńskość, chłopskość i plemien-
ność. Upowszechnienie się badań terenowych w kulturach plemiennych przyniosło
dla antropologii wiele nowego w obszarze zainteresowania czasem.
3
1.2. Antropologiczne typy czasu
W antropologii postewolucyjnej mamy już do czynienia z trzema różnymi pojęcia-
mi czasu: czasem fizycznym — stanowiącym rodzaj parametru opisującego
zjawiska kulturowe i pozwalającym widzieć zmienność zjawisk; czasem typo-
logicznym — mierzonym w terminach stanów rzeczy wyrażających się w opo-
zycjach miejskie–wiejskie, tradycyjne–nowoczesne, proste–złożone i wskazujących
na ich jakość; czasem intersubiektywnym
— wykluczającym jakikolwiek dy-
stans i zakładającym równoczesność w czasie zachodzących zdarzeń (Fabian, 1983:
22–23). Antropolog wyjeżdża i poznaje inne kultury, by żyć w ich czasie. Potem
jednak opisuje je już z perspektywy swojego własnego czasu. Dlatego w pewnym
sensie antropologia sprzyja personalnej obecności tam i narracyjnemu dystansowa-
niu się tutaj (Burszta, 1996: 120).
Edmund Leach (1910–1989) w artykule
Primitive Time — Recknocking
1
wyodrębnił
pięć typów czasu:
1.
Pierwotna postawa wobec czasu
— czas jest tu powtarzającym się cyklem powraca-
jących zawsze w określonym następstwie wydarzeń, które nie mają początku ani
końca. Nie jest zatem liniowym ciągiem zdarzeń, a cyklem przyrody lub człowie-
ka. Nie istnieje tu chronologia.
2.
Czas historyczny
— jest to idea czasu sekwencyjnego, w której liczy się następ-
stwo kolejnych jednostkowych, niepowtarzających się stadiów. Pojawia się tu
chronologia wydarzeń.
3.
Czas magiczny
— jest to jedna z kategorii charakteryzująca typ świadomości ludzi
żyjących w kulturze, w której on panuje. Oddziałuje na zdarzenia, ale i poddaje
się wpływom działań. Jego przykładem jest homeostaza
2
.
4.
Czas naukowy
— jest czystym trwaniem, bez odniesień jakościowych i empi-
rycznych.
5.
Czas polityczny
— jest kontrolowany i celowy. Pojawia się, kiedy przychodzą re-
wolucyjne przemiany, których jest zapisem (Burszta, 1996).
Zdaniem Leacha wszystkie te typy czasu mogą występować w czystej postaci, ale
mogą także się przeplatać — w zależności od tego, który z nich jest w danej kultu-
rze dominujący. Co więcej — od tego, jaki typ postrzegania czasu jest w danej kul-
turze dominujący, zależy sposób, w jaki myślą o czasie jej przedstawiciele. Odmien-
ny stosunek do czasu pociąga za sobą także konsekwencje odmiennego patrzenia
na świat. Dwie jednostki reprezentujące kultury, które odmiennie postrzegają czas,
mogą reprezentować także dwie temporalne (czasowe) rzeczywistości.
1
Primitive Time – Recknock-
ing
, 1956: [w:]
A History of
Technology
,
(red.) C. Sing-
er, E. Holmyard, A. Hall,
Londyn.
2
Homeostaza — wizja czasu
jako niezmiennego trwa-
nia świata nieustannie w
tej samej postaci Pojawia
się ona głównie wśród spo-
łeczeństw nieznających pi-
sma, wskutek czego prze-
kształcają one swoje opo-
wieści o przeszłości, nieja-
ko dostosowując je do sta-
nu obecnej rzeczywistości,
np. zmieniając liczbę ple-
mion czy przodków w le-
gendach tak, by się to dało
ławo przełożyć na stan
obecny. Proces ten odby-
wa się w nieświadomości
społecznej i tworzy wraże-
nie niezmiennego trwania,
a więc naturalności obec-
nego porządku rzeczy.
1.3. Czas święty i czas świecki
„Z jednej więc strony czas święty przeciwstawia się świeckiemu pojęciu trwania (...)”
(Eliade, 1993: 373).
Jeszcze innym podziałem czasu antropologicznego jest podział Mircei Eliadego
(1907–1986) na czas święty (
sacrum
) i czas świecki (
profanum
). Rozróżnienie to,
niezwykle istotne dla antropologii, odnosi się jednak nie tylko do czasu, ale także do
podziału przestrzeni oraz czynności wykonywanych w ramach danej społeczności.
Jak pisze Eliade, człowiek religijny żyje w dwóch rodzajach czasu i postawa czło-
wieka wobec czasu pozwala określić jego religijność. Czas świecki to czas, w któ-
4
rym dokonuje się codzienna ludzka egzystencja. Czas święty jest rekonstytuowany
przez uczestnictwo w święcie religijnym,uobecniaczasmityczny,jestodwracalny
i przywracany. Dla człowieka religijnegoświat odnawia się co roku i z każdym ro-
kiem odzyskuje swoją pierwotną świętość. Jest on wyobrażany w postaci zamknię-
tego koła (Eliade, 2005: 101).
1.4. Czas a struktura języka
Dzięki badaniom antropologicznym okazało się, że czas ma charakter wartości
zinterioryzowanej (uwewnętrznionej), dlatego też większość przedstawicieli danej
kultury nie zdaje sobie sprawy, że sposób, w jaki postrzegają czas, jest w nich wpi-
sany kulturowo i sądzą, że jest naturalny i oczywisty, dopiero w zderzeniu z przed-
stawicielami innych kultur ujawnia się jego względność.
Ogromną rolę w postrzeganiu czasu przez określoną kulturę odgrywa także struk-
tura języka, jakim posługuje się konkretne społeczeństwo, np. język plemienia Hopi
nie rozróżnia znanych nam linearnych płaszczyzn czasowych, takich jak: przeszłość–
–teraźniejszość–przyszłość. W tym języku rozróżnienie przebiega zupełnie inaczej.
Czas można podzielić na rzeczywisty (faktyczny) oraz możliwy (prawdopodobny).
W społeczeństwie, które mówi i myśli w takim języku, niemożliwe jest myślenie
linearne, historyczne czy teleologiczne (celowe), ponieważ język umiejscawia zda-
rzenia i ustala relacje między nimi w zupełnie inny sposób. Do podobnych wnio-
sków doprowadziły badania nad innymi plemionami Indian, np. Navaho.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]