Modul 3 Roznice indywidualne miedzy ludzmi, Psychologia ogólna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Różnice indywidualne między ludźmi
Wstęp
1. Inteligencja
2. Style poznawcze
3. Temperament
4. Osobowość
Bibliografia
Wstęp
Różnice między ludźmi są powszechne — nie istnieje taka cecha, właściwość czy
forma zachowania, w której ludzie nie różniliby się między sobą. Jak podaje Jan
Strelau (2004B: 654), „
różnice indywidualne
to zjawisko polegające na tym, że jed-
nostki (ludzie i zwierzęta) należące do tej samej populacji różnią się między sobą
pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznychipsychicznych”.Przed-
miotem psychologii różnic indywidualnych są te spośród charakterystyk psycholo-
gicznych, które cechuje względna stałość — należą do nich inteligencja i zdolno-
ści, osobowość, temperament i style poznawcze. Poniżej opisano syntetycznie te
zagadnienia.
Temat pierwszy prezentuje najważniejsze teorie inteligencji, sposoby jej pomiaru
i źródła.
W temacie drugim opisano najważniejsze style poznawcze: abstrakcyjność–kon-
kretność, zależność–niezależność od pola oraz refleksyjność–impulsywność.
Temat trzeci dotyczy temperamentu — jego głównych teorii i znaczenia w funkcjo-
nowaniu dzieci i dorosłych.
Temat czwarty zawiera charakterystykę osobowości, przede wszystkim w koncep-
cji tzw. Wielkiej Piątki.
Najpełniejszy odbiór opisanej w module wiedzy teoretycznej możliwy będzie przez
odniesienie podanych treści do własnej osoby. Zachęcam więc do autorefleksji
i próby autodiagnozy pod kątem różnic indywidualnych: dominujących zdolności
intelektualnych, stylów poznawczych, cech temperamentu i osobowości.
2
1. Inteligencja
Czym jest inteligencja? Pytanie to zadają sobie psychologowie od czasów pierw-
szych badaczy tej problematyki — Bineta i Spearmana, czyli od ponad 100 lat. Po-
tocznie każdy z nas nadaje pewien sens temu pojęciu, okazuje się nawet, że jego
psychologiczne rozumienie nie odbiega daleko od ujęcia potocznego. Jedna z wielu
dostępnych definicji mówi, że
inteligencja
to „bardzo ogólną zdolność umysłowa,
która m.in. obejmuje zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania proble-
mów, myślenie abstrakcyjne, rozumienie złożonych idei, szybkość uczenia się i ko-
rzystania z doświadczeń” (za: Strelau, Zawadzki, 2008: 817).
Liczne badania naukowe potwierdzają jednak, że istnieje wiele rodzajów inteligen-
cji. Poniżej scharakteryzowane zostaną najważniejsze teorie inteligencji (za: Ra-
thus, 2004; Kosslyn, Rosenberg, 2006; Strelau, Zawadzki, 2008).
Teorie czynnikowe
Wielu badaczy zakładało, że na inteligencję składa się nie jeden, lecz wiele ro-
dzajów zdolności umysłowych. Według różnych ujęć liczba możliwych czynników
wchodzących w skład inteligencji wahała się od jednego do stu! Trzy najważniejsze
teorie tego nurtu — koncepcje Spearmana, Thurstona i Cattela — zostaną scharak-
teryzowane poniżej.
W roku 1904
Charles Spearman
postawił tezę, że u podłoża wszystkich inteligent-
nych zachowań leży jeden wspólny czynnik — nazwał go
czynnikiem g
(od angiel-
skiego słowa
general
— ogólny). Określał on szeroko rozumianą zdolność do rozu-
mowania i rozwiązywania problemów, fundamentalną zdolność intelektualną od-
powiedzialną za zachodzenie dodatnich korelacji między wynikami różnych te-
stów inteligencji. Spearman zauważył, że ludzie, którzy zwykle dobrze radzą sobie
w jednym rodzaju zadań angażujących inteligencję (np. rozwiązywanie zadań ma-
tematycznych), uzyskują także dobre wyniki w zadaniach innego rodzaju (np. po-
rządkowanie obrazków w logiczny ciąg). Zauważył jednak, że nawet osoby najbar-
dziej inteligentne w pewnych dziedzinach są lepsze niż w innych, stąd drugi czyn-
nik składający się na inteligencję nazwał
czynnikiem s
(skrót od angielskiego słowa
specific
— specyficzny). Obejmuje on zdolności specjalne związane zwykonywa-
niem zadań wymagających określonych rodzajów przetwarzania informacji. Pod-
czas wykonywania jakiegoś zadania człowiek wykorzystuje więc zarówno czynnik
g
, jak i specyficzne dla tego zadania zdolności, które obejmuje czynnik
s
. Różne
zadania wymagają w różnym stopniu angażowania czynnika
g
i
s
, jednak zdaniem
Spearmana wysokość ilorazu inteligencji jest warunkowana w największym stop-
niu czynnikiem
g
— fundamentalną zdolnością intelektualną (Rathus, 2004; Kos-
slyn, Rosenberg, 2006).
Amerykański psycholog
Louis Thurstone
(za: Kosslyn, Rosenberg, 2006; Strelau,
Zawadzki, 2008), po wykonaniu
analiz czynnikowych
różnych testów badających
inteligencję, znalazł jedynie ograniczone dowody na istnienie czynnika
g
. Analiza
czynnikową jest techniką statystyczną pozwalającą wykrywać, które elementy czy
pozycje testu mierzą to samo. Na jej podstawie Thurstone odrzucił ideę pojedyn-
czej generalnej zdolności na rzecz
siedmiu pierwotnych zdolności umysłowych
. Były
to:
rozumienie słów, płynność słowna, zdolności liczbowe, zdolności przestrzenne, zdol-
ności rozumowania, pamięć i szybkość spostrzegania
. Są one niezależne od siebie i nie
mają u podstaw żadnych innych zdolności. Następcy Thurstona uzyskiwali potem
jeszcze inne kombinacje zdolności, przekraczające kilkadziesiąt, a nawet 100, jak
3
u
Joy’a Paula Guilforda
. Na poparcie tego nurtu każdy z nas może przypomnieć so-
bie osobę obdarzoną pewnymi zdolnościami, np. liczbowymi, za to słabo radzącą
sobie np. z zadaniami słownymi.
Szczególnie interesujące czynnikowe ujęcie inteligencji zaproponował
Raymond Cat-
tel
(za: Strelau, Zawadzki, 2008). Postawił on hipotezę, że czynnik
g
należy roz-
dzielić na dwa bardziej specyficzneczynniki:inteligencjępłynną(
fluidintelligence
)
i skrystalizowaną (
crystallized intelligence
).
Inteligencja płynna
warunkowana jest fizjologiczną właściwością struktur nerwo-
wych i zależy głównie od genów. Przenika ona („wpływa” — stąd
fluid
) wszelkie
umysłowe czynności, a najbardziej ujawnia się w rozwiązywaniu zadań wymagają-
cych tworzenia nowych rozwiązań problemów, ujmowania stosunków między rze-
czami czy elementami w testach niewerbalnych.
Inteligencja skrystalizowana
to „wynik doświadczenia i uczenia się, które nakłada-
ją się na inteligencję płynną. Dzięki kumulującemu się doświadczeniu zmienia się
ona wraz z wiekiem (...). Swoją nazwę zawdzięcza temu, że traktowana jest jako
„produkt końcowy”, ukształtowany w wyniku doświadczenia” (Strelau, Zawadz-
ki, 2008: 823).
Przykładowo, dla wędkarza łowienie ryb to zespół rutynowych czynności — czyn-
ności te opierają się zatem na inteligencji skrystalizowanej. Gdyby jednak nie dys-
ponował on potrzebnym sprzętem, musiałby stworzyć inny sposób łowienia — wte-
dy skorzystałby z inteligencji płynnej. Wraz z wiekiem słabnie inteligencja płynna,
z kolei inteligencja skrystalizowana pozostaje często niezmienna — pozwala to na
zachowanie umiejętności w dziedzinach, w których jesteśmy biegli (Kosslyn, Ro-
senberg, 2006).
Inteligencja wieloraka Howarda Gardnera
Howard Gardner
(za: Strelau, Zawadzki, 2008) sformułował kolejną wpływową teo-
rię inteligencji, wskazującą na istnienie siedmiu podstawowych jej form:
1)
inteligencji językowej
— zdolności biegłego posługiwania się językiem (posiadana
np. przez dziennikarzy i wykładowców),
2)
inteligencji logiczno-matematycznej
— obejmuje zdolności matematyczne i logicz-
ne (wykorzystywana np. przez naukowców),
3)
inteligencji przestrzennej
— zdolności tworzenia umysłowych modeli przestrzeni
świata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle (np. u architektów),
4)
inteligencji muzycznej
— zdolności „czucia” i komponowania muzyki (np. u mu-
zyków),
5)
inteligencji cielesno-kinestetycznej
— zdolności rozwiązywania problemów czy
tworzenia produktów angażujących ciało (np. u gimnastyków i tancerzy),
6)
inteligencji interpersonalne
j — zdolności rozumienia innych ludzi i współdziała-
nia z nimi (np. u nauczycieli, psychologów),
7)
inteligencji intrapersonalnej
— zdolności tworzenia adekwatnego modelu siebie
i obserwacji własnych emocji (np. u duchownych).
W kolejnych pracach Gardner sugerował istnienie jeszcze innych typów — inteli-
gencji przyrodniczej i egzystencjalnej (za: Kosslyn, Rosenberg, 2006). Wyróżnio-
ne przez niego rodzaje inteligencji składają się na zespół współgrających z sobą
zdolności. Każdy z nich umożliwia rozwiązywanie problemów określonego typu.
Przyczyną powstania tej teorii były obserwacje behawioralne i neurologiczne, któ-
re skłoniły Gardnera do sformułowania teorii wielu rodzajów inteligencji, z któ-
rych każdy ma swoje źródło w innym rejonie układu nerwowego.
4
Triarchiczna teoria Sternberga
Alternatywną teorię wielu inteligencji sformułował
Robert Sternberg
(za: Rathus,
2004), który pojmował inteligencję w kategoriach przetwarzania informacji. Po-
stulował on trójskładnikową strukturę inteligencji, na którą składa się:
1)
inteligencja składnikowa
— umożliwia rozwiązywanie problemów i nabywanie
nowej wiedzy, formułowanie sądów, ocen i znajdowanie różnic; pod tym poję-
ciem Sternberg rozumie zasadniczą zdolność przydatną w zadaniach szkolnych
i naukowych;
2)
inteligencja doświadczeniowa
— zdolność do odkrywania czegoś nowego, formu-
łowania hipotez i teorii, korzystania z dotychczasowych doświadczeń; pojęcie
to najbliższe jest znaczeniowo twórczości;
3)
inteligencja kontekstualna
— zdolność do przystosowania się do wymagań wła-
snego środowiska i zastosowania posiadanej wiedzy do rozwiązywania proble-
mów praktycznych; można ją określić mianem zaradności życiowej.
Według Sternberga tym, co mierzą testy inteligencji jest inteligencja składniko-
wa. Jednak to wskaźniki inteligencji kontekstualnej (praktycznej) pozwalają lepiej
przewidzieć powodzenie w realizacji zadań zawodowych. Poziom tej drugiej inteli-
gencji nie pozwala na przewidzenie osiągnięć akademickich. Także inteligencja do-
świadczeniowa (twórcza) jest czymś innym od ilorazu inteligencji, jednak warun-
kiem znajdowania innowacyjnych rozwiązań problemów jest posiadanie w miarę
wysokiego ilorazu inteligencji (por. Kosslyn, Rosenberg, 2006).
Inteligencja emocjonalna
Powodzenie w realizacji codziennych zadań i odniesienie życiowego sukcesu zależy
w dużej mierze od rozumienia i regulowania własnych emocji i kontaktów z inny-
mi ludźmi. Pojęcie inteligencji emocjonalnej wprowadzili
Peter Salovey
i
John Mayer
,
a rozpowszechnił
Daniel Golema
n.
Goleman (1999) wyodrębnił jej pięć kompetencji składowych:
1)
samoświadomość
, rozumianą jako wiedzę o odczuwanych emocjach i umiejęt-
ność wykorzystania tych emocji w procesach decyzyjnych,
2)
samoregulację
, czyli panowanie nad emocjami, tak aby ułatwiały one wykony-
wanie bieżących zadań,
3)
motywację
, czyli umiejętność kierowania się swoimi preferencjami w wyznaczaniu
celów i dążeń, przejmowanie inicjatywy, podejmowanie wysiłków mimo porażek,
4)
empatię
, definiowanąjakowyczuwanieuczućinnychludziiumiejętnośćpercep-
cji sytuacji z punktu widzenia innych osób,
5)
umiejętności społeczne
, czyli umiejętność panowania nad emocjami w kontak-
tach z innymi ludźmi, rozpoznawania sytuacji społecznych oraz sieci powiązań
międzyludzkich.
Pojęcie inteligencji emocjonalnej powstało jako odzew na zapotrzebowanie psycho-
logów dotyczące innych niż zdolności akademickie, bardziej trafnych wyznaczni-
ków sukcesu życiowego (Jaworowska, Matczak, 2001).
Pomiar inteligencji
Jak wynika z powyższych informacji, nie ma zgody co do natury inteligencji, jed-
nak każdego dnia jest ona mierzona przez psychologów. Do tego celu stosuje się
szereg różnych testów inteligencji. Potrzeby społeczne na początku XX wieku dały
impuls
Alfredowi Binetowi
i
Theodorowi Simonowi
do skonstruowania pierwszego te-
stu służącego do pomiaru inteligencji (Rathus, 2004).
Skala Bineta-Simona
weszła
do użycia w 1905 roku. Choć Binet uważał, że na inteligencję składa się wiele czyn-
ników, jego skala pozwalała na uzyskanie jednego wskaźnika, tak aby łatwo można
było posługiwać się nim w kontekście szkolnym. Zakładał on także, że inteligen-
cja rośnie wraz z wiekiem i starsze dzieci będą w stanie rozwiązać więcej zadań te-
stowych niż dzieci młodsze. Skala Bineta-Simona pozwalała na uzyskanie punkto-
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]