Modul 2 Wielkie cywilizacje Orientu, Wstęp do nauki o cywilizacji. Stanisław Tokarski 2007
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wielkie cywilizacje Orientu
Wstęp
1. Cywilizacja indyjska
1.1. Ariowie i Drawidowie
1.2. Indie niepodległe — ku nowemu tysiącleciu
1.3. Specyfika cywilizacji indyjskiej
1.4. Drogi Iranu
2. Cywilizacja chińska
2.1. Początki cywilizacji
2.2. Cesarstwo Chin
2.3. Chiny nowoczesne
2.4. Transformacje cywilizacji chińskiej w latach 1977–2007
3. Cywilizacja japońska
3.1. Wstęp
3.2. Tradycja zmieszana z nowoczesnością
3.3. Religie Japonii
3.4. Filozofia japońska
3.5. Specyfika współczesna — japonizacja nowoczesności czy amerykanizacja tradycji?
4. Cywilizacja Mongolii
4.1. Kolebka Mongołów
4.2. Imperium Wielkich Mongołów
4.3. Religie Mongołów
4.4. Mongolia współczesna
5. Cywilizacja turańska a współczesna Turcja
5.1. Uwagi wstępne
5.2. Ekspansja Turków
5.3. Turcja a cywilizacja turańska
Bibliografia
W s t ę p
Tak jak Zachód jest koncepcją kulturową, a nie geograficzną, tak i Orient oznacza cywilizacje, a nie kierunek
czy położenie geograficzne, które określamy tym samym wyrazem
wschód
(
orient
) pisanym małą literą. Sięgnie-
my do kilku przykładów z Azji, ograniczając się do najważniejszych. Wśród gigantów azjatyckich zarówno tery-
torialnym ogromem, jak i prastarym rodowodem wyróżniają się Indie i Chiny. Imperium Mongołów zjednoczy-
ło Azję w II tysiącleciu. Japonia odegrała istotną rolę w czasach najnowszych, trwała jednak w swych głównych
tradycjach od ponad tysiąclecia. Najbliższe naszym obszarom kulturowym jest imperium tureckie jako całość
cywilizacyjna zagrażające Europie w początkach Średniowiecza i u jego schyłku, a w czasach Renesansu wkra-
czające na terytoria europejskie. Poza naszymi rozważaniami pozostają wędrowne cywilizacje Żydów i Arabów
ze względu na wielorakość kulturową i coraz to nowe tereny ekspansji. Pierwsza wtopiła się we współczesność
lub stanowi diaspory w wielu krajach Zachodu, a ich tożsamość mniej lub bardziej wiąże się z Izraelem. Druga
użyczyła języka, pisma, religii (islam), a często i tradycji literackiej różnym regionom Azji i Afryki. Jej współ-
czesne centrum i kolebka sytuuje się na Półwyspie Arabskim, stąd nadal promieniuje na kraje Maghrebu i inne
obszary afrykańskie, jest również obecna w kulturze Egiptu, Iraku, Syrii, Iranu, Pakistanu, Indonezji, Kazach-
stanu, Uzbekistanu, Kirgistanu, Turkmenistanu, Tadżykistanu. Owe tereny są dobrze opracowane w publika-
cjach dostępnych w języku polskim, piszą o nich Janusz Danecki, Jerzy Zdanowski, Bogdan Składanek, Marek
Dziekan, Elżbieta Rekłajtis, Ewa Machut-Mendecka, Anna Mrozek-Dumanowska. Tematykę Azji Centralnej
opisano w obszernej pięciotomowej edycji zbiorowej pod redakcją Tadeusza Bodio (
Kazachstan
,
Uzbekistan
,
Kir-
gistan
,
Tadżykistan
,
Turkmenistan
). Wiele napisano o Wietnamie (Tony Halik), Tajwanie (Roman Sławiński),
Korei (Waldemar Dziak).
Nasz wybór wielkich cywilizacji azjatyckich tworzy w zamierzeniu reprezentatywną typologię. Chiny są przy-
kładem azjatyckiej cywilizacji kontynentalnej, Japonia to cywilizacja wyspiarska, Indie — cywilizacja monsuno-
wa, mongolska cywilizacja ma charakter koczowniczy, tak jak rozwijająca się na pograniczu Europy i Azji Tur-
cja. Owa klasyfikacja znajduje odzwierciedlenie w podziale geograficznym. Łatwo przydzielić wspomniane typy
do regionów: Japonia to wyspy Dalekiego Wschodu i Oceanii, Chiny to kontynentalne terytorium Azji Wschod-
niej, Imperium Mongolii zrodziło się z Wielkiego Stepu — w Azji Północno-Wschodniej, a poprzez Syberię, Azję
Centralną orientowało się ku południowej i zachodniej Azji, Turcja w dzisiejszych granicach to Azja Mniejsza,
a przedtem Azja środkowozachodnia. Indie to Azja Południowo-Wschodnia, subkontynent z ekspansją kulturo-
wą na południowy wschód (stąd dawne nazwy Indochiny i Indonezja). Każdej cywilizacji można przyporządko-
wać wiodącą religię. Mongolia ewoluowała od szamanizmu do lamaizmu, Japonia łączyła buddyzm z sinto, Chi-
ny wiązały konfucjanizm z taoizmem (nie wykluczając buddyzmu), Indie to przede wszystkim różne fazy hin-
duizmu (od wedyzmu, braminizmu do bardziej współczesnych form) z wielkim epizodem buddyjskim w czasach
imperium Aśoki, Turcja to islam widoczny najbardziej w historii imperium osmańskiego.
Z wyjątkiem Mongolii — cywilizacji największej pod względem terytorialno-historycznym, ale dziś margineso-
wej w wymiarze polityczno-gospodarczym — Indie, Chiny, Japonia i Turcja odgrywają dziś istotną rolę, aspiru-
jąc do pozycji supermocarstwowej, będąc faktycznie mocarstwami regionalnymi. Indie i Chiny to giganty eko-
nomicznie ważne i demograficznie przodujące, posiadają broń nuklearną i stanowiące potencjalne zagrożenie
militarne. Japonia jest krajem najnowocześniejszym w Azji, na przełomie XIX i XX wieku z powodzeniem kon-
kurującym z Zachodem pod względem militarnym i gospodarczym. Turcja ubiega się o przystąpienie do Unii
Europejskiej, trwale sytuując się na terytorium Azji Mniejszej zawsze Europie bliskim. Jest też terytorialnie i de-
mograficznie ważna w nowym ładzie świata. Jej cywilizacyjny wkład w historię Europy i Azji jest niewątpli-
wy. W interpretacjach u progu III tysiąclecia często wywodzi się nowoczesne sukcesy orientalnych gigantów
i „azjatyckich tygrysów” ze specyfiki cywilizacyjnej. Potentaci gospodarczy przejęli zachodnie systemy organi-
zacji i nowoczesne technologie, ale w sferze duchowej wpływy są mniejsze. Krzysztof Gawlikowski eksponuje
specyfikę orientalnych systemów wartości, hierarchizm społeczny i kolektywizm od szczebla rodowego po na-
rodowy czy federalny. Podkreśla jednak postępujące procesy okcydentalizacji Azji Wschodniej.
1. Cywilizacja indyjska
Dane podstawowe
Terytorium
:
subkontynent indyjski. Prageneza aryjsko-drawidyjska, fale najazdów
przekraczały rzekę Indus (od 3000 roku p.n.e. docierając po tysiącleciu do Gangesu).
Najstarsze zabytki
:
Harappa, Mohendżo Daro usytuowane daleko na zachód od gra-
nic Indii.
Religia podstawowa
:
najpierw wedyzm, potem braminizm i hinduizm.
Mniejszości religijne
:
islam — 100 000 000 wyznawców, sikhizm, buddyzm — czte-
ry procent społeczeństwa (Indie są kolebką buddyzmu, a w czasach imperium Aśo-
ki była to religia panująca. Bogowie — Agni, Indra, Rudra, Surja, Waruna, Ratri
w czasach
Wed
. Trójca Brahma, Wisznu, Śiwa w hinduizmie pierwotnym i współ-
czesnym, także Saraswati, Ganeśa, Kriszna, Kali, Durga.
Język
:
sanskryt, w najstarszym buddyzmie — pali.
Główne pismo
:
sylabiczne dewanagari, ale regionalnie używa się kilkunastu innych
alfabetów.
Charakter kultu
:
teoria Awatarów — dotyczy różnych wcieleń bogów, związek czło-
wieka z kosmosem (atman = brahman), dążenie do wyzwolenia (moksza, nirwa-
na) z kolejnych wcieleń (sansara), konieczność „drugich narodzin”; drogą treningu
psychofizycznego (joga) poszukiwania prawdziwej rzeczywistości (brahman) skry-
tej w splocie mniemań i pozorów (maja).
Najstarsze święte teksty
:
cztery
Wedy
, potem brahmany, purany, aranjaki, upanisza-
dy, tantry.
Filozofia staroindyjska
:
sześć klasycznych systemów, w tym wedanta, samkhja i joga.
Dawna literatura
:
eposy
Mahabharata
,
Ramajana
,
Tirukkural
, zbiory buddyjskie
Tri-
pitaka
i ich komentarze, traktat Patańdźalego
Jogasutra
.
Najstarsza sztuka
:
grobowce, świątynie, freski grot Adżanty, rzeźby w grotach El-
lur, stare dzielnice miast Benares, Delhi, Dżajpur.
Kult
:
kąpiel w świętych rzekach uznana za akt pobożności, praktyki medytacyjne,
modły (mantra), ofiary, pielgrzymki. Do wielkich świąt zalicza się festiwal Holi, fe-
stiwale Kriszny, Śiwy, Kali.
Nauka
: prastare uniwersytety Taksila i Nalanda, potem Benares, który istnieje do
dziś, matematyka — wynalezienie zera, astronomia dawna i współczesna, alterna-
tywna medycyna ajurwedy, najstarsza fonetyka i logika.
Specyfika
: kasty, teatr, joga, film, postać guru.
Ustrój
:
Współcześnie Indie są republiką federalną, przodują w badaniach nuklear-
nych i podboju kosmosu.
Ludność
: około 1,3 miliarda.
Obszar
:
ponad 3 200 000 kilometrów kwadratowych, 20 wielomilionowych miast.
4
1.1. Ariowie i Drawidowie
Iran i Indie to kolebka dwóch bratnich cywilizacji. Dwa zbiory świętych ksiąg
Awe-
sta
i
Wedy
ową wspólnotę potwierdzają, tak jak i nazwa elit (
Aria
) oraz pokrewne
literatury, religie, starodawna sztuka. Choć Iran oparł się na korzeniach cywilizacji
perskiej, a Indie wytworzyły syntezę aryjsko-drawidyjską, wiele ze staroirańskich
tradycji przeniknęło do Indii. Rekonstrukcja wydarzeń jest trudna, bo dziejopisar-
stwo na subkontynencie indyjskim było zakazane. Ideologia czasu kołowego pro-
mowała to, co powtarzalne, nadając takim wydarzeniom aurę świętej wieczności.
Dlatego w tekstach puranicznych wiek cywilizacji indyjskiej szacuje się na 10 000
–20 000 lat, przypisując jej stabilność i niezmienność, a w literackich eposach
Ma-
habharata
i
Ramajana
, na 3000–6000 lat. Podobnie jest z określeniem terytorium
cywilizacji staroindyjskiej. Jej elity to wyższe kasty — bramini i kszatrijowie. Jej
główne religie to początkowo wedyzm, potem braminizm i hinduizm przepleciony
epizodem rozkwitu buddyzmu. Technika budowy świątyń, pałaców i twierdz stwo-
rzyła ogromne miasta dziś dwudziestomilionowe. Ochrona wszelkiego życia wpły-
wa na specyfikę ideologiczną uświęcającą pewne zwierzęta. Współczesne Indie po-
wstały na skutek konfrontacji cywilizacyjnej w epoce British Raj, gdy Brytyjczycy
przez ponad 100 lat tworzyli z nich kolonię. Dziś demokracja parlamentarna splata
się z odwieczną hierarchią społeczeństwa indyjskiego, a wzorcowe tempo moder-
nizacji i eksplozja nowoczesnych technologii z odwieczną religijnością.
Prehistoria cywilizacji Indii tonie w mroku. Subkontynent indyjski kolonizowa-
li Siakowie, Stytowie, Kuszanowie, Arabowie, Turcy, Mongołowie i wiele innych
ludów, stykając się na tym terytorium z prastarymi mieszkańcami aborygeńskimi
i drawidyjskimi. Początki opisane wyznaczała do niedawna fala najazdów plemion
Ariów (
ārya
znaczy
szlachetny
w sanskrycie, świętym języku indoeuropejskiego
pochodzenia. Ariowie przybyli prawdopodobnie już 4000–3000 lat p.n.e. Przy-
nieśli ze sobą
Wiedzę
. To bowiem znaczy słowo
Weda
nadawane świętym tekstom.
Wśród ich bogów uwagę zwraca władca deszczy Waruna, a także zwycięski Indra,
którego waleczność potęgowała soma
,
tajemnicza ambrozja o spornym pochodze-
niu. Składanie ofiar było warunkiem koniecznym zaskarbienia sobie przychylności
boskiej, skąd wziął się wyjątkowy prestiż kapłanów (braminów), a późniejszą for-
mę wedyzmu nazwano braminizmem. Kapłani doprowadzili do doskonałości al-
fabet dewanagari według porządku miejsca artykulacji, rozwinęli niebywale gra-
matykę, fonetykę, astronomię i matematykę, bo zaklęcia i rytuały ofiarne musia-
ły być prawidłowe pod względem dźwięku, rytmu, miejsca i czasu, by odniosły
pożądany skutek.
Tradycję sakralną Indii dzieli się na
śruti
i
smrti
, wyróżnia się teksty ortodoksyjne,
uznające autorytet
Wed
, i nieortodoksyjne. Do tych pierwszych należą trzy eposy
o wielkim prestiżu —
Mahabharata, Ramajana, Tirukkural.
Słynna
Bhagawadgita
jest częścią
Mahabharaty
. Do systemów nieortodoksyjnych zalicza się teksty bud-
dyjskie i dźinijskie (Mahawira Dźina był rówieśnikiem Buddy). Początkowo lite-
ratura była przekazywana ustnie, kwitła sztuka mnemotechniki, stąd skrótowość
i specyfika konstrukcji przekazu (
sutra
=
nić
, wymaga szerszego omówienia). Języ-
kiem wiodącym był
sanskryt
uznany za święty w hinduizmie.
Piśmiennictwo cywilizacji staroindyjskiej to przede wszystkim cztery
Wedy
, ponad-
to mityczne genealogie królewskich rodów zwane
puranami
(
purāna
) — legendy co-
fające w czasie genezę Indii o dziesiątki tysięcy lat. Schyłek braminizmu przyczynił
się do powstania tekstów bardziej filozoficznych —
upaniszad
,
aranjaków
,
brahman
.
Klasyczna filozofia indyjska stworzyła sześć systemów ortodoksyjnych, z których
najbardziej znany i do dziś obecny w regionie to
wedanta
. Za rzeczywistość praw-
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]