Modele dynamiki klastra jako narzędzie badania mozliwosci adaptacyjno-rozwojowych klastra, Uniwersytet ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Modeldynamikiklastra
jakonarzędziebadaniamoŜliwości
adaptacyjnorozwojowychklastra.
DrJolantaGóra,WyŜszaSzkołaHandlowaweWrocławiu,
WydziałEkonomicznomenedŜerski,KatedraZarządzania
Streszczenie
Niniejsza praca prezentuje wyniki badania dynamiki klastra w trzech aspektach:
teoretycznym, metodycznym i empirycznym. Aspekt teoretyczny pracy oparto
na załoŜeniu dotyczącym postrzegania klastra jako przestrzennie skoncentrowa-
nego skupiska podmiotów organizacji sieciowej. Na drodze rozumowania de-
dukcyjnego wywiedziono model dynamiki klastra, który uwzględnia równo-
rzędną rolę odgrywaną w procesie wzrostu klastra przez czynniki o charakterze
strategicznym i społecznym. Ukazana przez model cykliczność procesu wzrostu
klastra objaśnia, dlaczego tylko niektóre klastry potrafią wciąŜ wzrastać i adap-
tować się do zmian w otoczeniu, podczas gdy dla innych klastrów wejście w fa-
zę dojrzałości oznacza stabilizację i nieuchronny schyłek. W aspekcie meto-
dycznym, ukazano moŜliwość wykorzystania skonstruowanego modelu dynami-
ki klastra dla badania moŜliwości adaptacyjno-rozwojowych klastrów funkcjo-
nujących w róŜnych uwarunkowaniach spoleczno-gospodarczych. W aspekcie
empirycznym pokazano przydatność skonstruowanego modelu jako narzędzia
metodycznego na przykładzie badania moŜliwości adaptacyjno-rozwojowych
wrocławskiego klastra części motoryzacyjnych.
Wst
ę
p
Studia nad problematyką klastrów prowadzone są równolegle w zakresie eko-
nomii i nauk o zarządzaniu. Pomimo postępu, jaki dokonał się w zrozumieniu
problematyki klastrów zaprezentowano dotychczas - w ramach obydwu wymie-
nionych dyscyplin - nieliczne badania dotyczące dynamiki klastrów. W zakresie
ekonomii, a w szczególności ekonomii regionalnej, badania klastrów prowadzo-
ne są zasadniczo w kontekście ogólniejszej problematyki czynników i mechani-
zmów rozwoju terytorialnego, w tym endogenicznego. W ramach nauki o zarzą-
1
Model dynamiki klastra jako narz
ę
dzie badania …
2
dzaniu klaster rozumiany jest jako pewna specyficzna forma organizacji działań
gospodarczych, uwaŜana za formę najbardziej dojrzałą z punktu widzenia zdol-
ności do podtrzymywania rozwoju oraz zdolności do zdobywania i utrzymywa-
nia przewagi konkurencyjnej. Prezentowane w literaturze liczne studia przypad-
ków klastrów występujących w rzeczywistości gospodarczej potwierdzają zasu-
gerowany pierwotnie przez M. Portera (s. 77: Porter M., 1998) fakt, Ŝe klastry
występują we wszystkich krajach świata, niezaleŜnie od funkcjonujących w nich
systemów gospodarczych. Istnieje wyjątkowa zgodność rezultatów badań empi-
rycznych, co do korzyści jakie dla gospodarki kraju przynosi funkcjonowanie w
niej klastrów. Natomiast mimo intensywnie prowadzonych badań teoretycznych,
koncepcja klastra nadal nie jest tworem jednolitym. Jest ona na tyle ogólna, Ŝe
róŜne istniejące w rzeczywistości przestrzenne formy organizacji działań gospo-
darczych moŜna traktować jako pewne „odmiany” klastra. Na obecną chwilę
brak jest jednej spójnej typologii klastrów. Pomimo bogactwa studiów przypad-
ku klastrów zidentyfikowanych na drodze empirycznej odczuwany jest wyraźny
brak szerzej akceptowanych twierdzeń dotyczących tej formy organizacyjnej. W
szczególności, brak jest takiego „uniwersalnego” modelu klastra, który umoŜli-
wiałby opracowanie pewnego kanonu wiedzy z tego zakresu. Istnieje niebezpie-
czeństwo, Ŝe niepełne zrozumienie klastra jako kategorii teoretycznej moŜe
prowadzić do błędnej interpretacji wyników badań empirycznych. W szczegól-
ności, brak „uniwersalnego” modelu dynamiki klastra, a tym samym niepełne
zrozumienie mechanizmu jego rozwoju, moŜe w konsekwencji prowadzić do
podejmowania chybionych inicjatyw nakierowanych na stymulowanie powsta-
wania nowych i wzrostu klastrów zidentyfikowanych w rzeczywistości gospo-
darczej.
W literaturze wskazuje się, Ŝe genezę klastra naleŜy wiązać z uwarunkowa-
niami społecznymi funkcjonowania przedsiębiorstw (Burt R., 1983; Granovetter
M., 1985; Porter M., 1990; Saxenian A., 1994; Stoper M. i Harrisom B., 1991;
Powell W.
et al
., 1996; Uzzi B., 1997; Gulati R. i Singh H., 1998; Malmberg A.
et al
., 1998, 1999, 2002 ; Lawson C., 1999). Jednak proponowane dotychczas
koncepcje mechanizmu rozwoju klastra uwzględniają w większości jako czynni-
ki sprawcze jedynie współzaleŜności strategiczne przedsiębiorstw. Opisy te albo
ignorują zupełnie rolę odgrywaną w tym procesie przez relacje społeczne mię-
dzy przedsiębiorstwami, albo teŜ uwzględniają w rozwoju klastra jedynie pewne
sformalizowane relacje społeczne (Porter M., 1990). Tak opisywane mechani-
zmy rozwoju klastra są niespójne z opisami utrzymywania przewagi konkuren-
cyjnej przez klaster, która w zasadniczej części opiera się na innowacyjności, a
więc na zdolności klastra do wykorzystywania niematerialnych zasobów aloko-
wanych przez grupę społeczną (Porter M., 1990; Padmore T. i Gibson H., 1996,
1998; OECD, 1999; Okoń-Horodyńska E., 2000; Halley J. i den Hertog P.,
2000; Góra J., 2004, 2005, 2007). Te nieliczne z prezentowanych w literaturze
2
Jolanta Góra
3
opisów rozwoju klastra, które uwzględniają oprócz współzaleŜności strategicz-
nych równieŜ relacje społeczne między przedsiębiorstwami, postulują nie-
uchronny schyłek klastra zachodzący na skutek nadmiernej konsolidacji jego
struktury (Pouder R. i St. John Ch., 1996). W konsekwencji, opisy te nie znajdu-
ją zastosowania dla objaśnienia empirycznie potwierdzonego fenomenu długo-
wieczności klastrów.
W pierwszym rozdziale podjęto próbę wypełnienia wskazanej powyŜej luki
w badaniach teoretycznej. Na początku ukazano i omówiono hybrydową naturę
klastra. Nastepnie, na drodze rozumowania dedukcyjnego, wywiedziono model
dynamiki klastra. Jako podstawę rozwaŜań przyjęto – w oparciu o studia mię-
dzynarodowej literatury przedmiotu - właściwości organizacji sieciowej ukazu-
jące jej hybrydową naturę. Następnie porównano właściwości przestrzennych
skupisk występujących w organizacji sieciowej z charakterystykami klastra. W
rezultacie pokazano, Ŝe klaster moŜna postrzegać jako przestrzenne skupisko or-
ganizacji sieciowej. Rezultat ten pozwolił na wykorzystanie sekwencyjnego i
cyklicznego modelu dynamiki organizacji sieciowej dla skonstruowania modelu
dynamiki klastra. Zaproponowany model uwzględnia równorzędne role odgry-
wane w rozwoju klastra przez współzaleŜności strategiczne i relacje społeczne
miedzy przedsiębiorstwami oraz wyjaśnia, dlaczego tylko niektóre klastry potra-
fią wciąŜ wzrastać i adaptować się do zmian w otoczeniu, podczas gdy dla in-
nych klastrów wejście w fazę dojrzałości oznacza stabilizację i nieuchronny
schyłek. W kolejnym kroku model dynamiki klastra pozwolił na przedstawienie
zarysu koncepcji metodycznej badania moŜliwości adaptacyjno-rozwojowych
klastra. Koncepcja ta wskazuje na moŜliwość wykorzystywania skonstruowane-
go modelu dynamiki klastra jako narzędzia dla badania rozwoju klastrów funk-
cjonujących w dowolnej rzeczywistości gospodarczej.
W drugim rozdziale zaprezentowano wyniki własnych badań empirycznych
wrocławskiego klastra części motoryzacyjnych. Przeprowadzone badania po-
twierdziły przydatność zaproponowanego modelu dynamiki klastra jako narzę-
dzia metodycznego pozwalającego na badanie moŜliwości adaptacyjno-
rozwojowych klastra. W badaniach zastosowano dwa podejścia. Pierwsze podej-
ście oparte było na źródłach wtórnych, drugie – na źródłach pierwotnych pocho-
dzących z własnych badań bezpośrednich. W rezultacie badań empirycznych zi-
dentyfikowano w aglomeracji wrocławskiej skupisko przedsiębiorstw branŜy
motoryzacyjnej, scharakteryzowano jego strukturę i właściwości, oraz zweryfi-
kowano przydatność skonstruowanego modelu dla identyfikacji fazy rozwoju
klastra oraz zbudowania potencjalnych scenariuszy dalszego wzrostu tego kla-
stra. Rezultaty badań pozwoliły na sformułowanie wniosków aplikacyjnych do-
tyczących podejmowania działań nakierowanych na stymulację rozwoju wro-
cławskiego klastra części motoryzacyjnych.
3
Model dynamiki klastra jako narz
ę
dzie badania …
4
1. Geneza i mechanizm rozwoju klastra
1.1. Hybrydowa natura organizacji sieciowej
Rozpoznanie kluczowej roli odgrywanej we współczesnej gospodarce przez za-
soby niematerialne przemawia za koniecznością zmian w dotychczasowej kon-
ceptualizacji form organizacji działań gospodarczych. Obserwacja alokacji ma-
terialnych zasobów przez „klasyczne” formy w postaci rynku (koordynowanego
przez mechanizm cenowy) i organizacji (koordynowanej przez hierarchię) po-
zwala na zrozumienie zjawiska globalizacji jako efektu redukcji kosztów wy-
miany i zwiększenia dostępu do wiedzy skodyfikowanej (tj., wiedzy materiali-
zowanej do postaci technologii i/lub produktu). Z kolei opieranie przewag kon-
kurencyjnych na innowacyjności oznacza wzrost znaczenia tzw. wiedzy cichej
alokowanej przez społeczność, co – w świetle teorii strukturyzacji – prowadzi do
postępującego znaczenie przestrzennej koncentracji alokowania zasobów. W
tym rozumieniu sugeruje się, Ŝe komplementarnie do obydwu „klasycznych”
form alokacji zasobów we współczesnej rzeczywistości gospodarczej funkcjonu-
je trzecia forma alokacji zasobów w postaci grupy społecznej koordynowanej
przez mechanizm wzajemnego zaufania (Grey B., 1987; Dyer J. i Chu W., 2003;
Powell W., 1990; Ring P. i Van de Ven A., 1994; Ebers M., 1997; Adler P.,
2001). Przez
wzajemne zaufanie
rozumie się wzajemne przekonanie podmio-
tów o podejmowaniu wobec siebie działań w dobrej wierze opartej na uznawa-
nych wspólnie normach społecznych (tj., prawnych i etycznych). Organizowanie
działań gospodarczych w oparciu o kombinację wszystkich trzech form alokacji
zasobów nazywa się
hybrydow
ą
form
ą
organizacji
. Koordynacja działań w
hybrydowych formach organizacyjnych opiera się na jednoczesnej kombinacji
mechanizmu cenowego, hierarchii i mechanizmu wzajemnego zaufania podmio-
tów. Przy czym mechanizm koordynacji oparty na wzajemnym zaufaniu przyj-
muje postać sieci społecznej. RóŜnorodne formy hybrydowe odpowiadają z jed-
nej strony róŜnym poziomom agregacji podmiotów, a z drugiej – zróŜnicowanej
dominacji jednych składowych mechanizmu koordynacji nad pozostałymi (Ad-
ler P., 2001).
Przykładem hybrydowej formy organizacji działań gospodarczych na pozio-
mie mezo jest
organizacja sieciowa
, zwana równieŜ siecią międzyorganizacyjną
lub siecią strategicznego współdziałania. Organizacja sieciowa jest formą regu-
lowania zaleŜności między przedsiębiorstwami, która róŜni się od prostej agre-
gacji pojedynczych przedsiębiorstw oraz od ich koordynacji wyłącznie przez sy-
gnały rynkowe i opiera się na grze kooperacyjnej z wykorzystaniem określonego
sposobu komunikacji (s. 184-185: Grandori A. i Soda G., 1995). Jako układ re-
lacji międzyorganizacyjnych organizacja sieciowa umoŜliwia powiązanym ze
sobą podmiotom realizację pewnego kolektywnego zamysłu strategicznego, któ-
4
Jolanta Góra
5
ry podnosi ich łączną efektywność (s. 3: Ebers M., 1997; s. 297: Van de Ven A.
H. i Ferry D. L., 1980). Strukturę organizacji sieciowej wyznaczają relacje mię-
dzyorganizacyjne odpowiadające zarówno współzaleŜnościom strategicznym jak
i relacjom społecznym między podmiotami.
Współzale
Ŝ
no
ś
ci strategiczne
pod-
miotów rozumie się jako podobieństwo lub toŜsamość domen podmiotów i/lub
wykorzystywanych przez nie zasobów, infrastruktury i/lub sposobów działania.
WspółzaleŜności strategiczne umoŜliwiają koordynację działań podmiotów jed-
nocześnie za pomocą mechanizmu cenowego i hierarchii wynikającej z podziału
pracy między podmiotami. Natomiast
relacje społeczne
między podmiotami
umoŜliwiają koordynację ich działań za pomocą mechanizmu wzajemnego za-
ufania, przyjmującego postać sieci społecznej. W zaleŜności od tego, który z
komponentów mechanizmu koordynacji dominuje w kolektywnym działaniu
podmiotów organizacji sieciowej, wyróŜnia się w literaturze róŜne typy jej struk-
tur.
W ogólności, kaŜdy podmiot organizacji sieciowej zajmuje jednocześnie
konkretną pozycję w hierarchii wynikającej z podziału pracy (tj., pozycję pod-
dostawcy / dostawcy / klienta), która wraz z mechanizmem cenowym wyznacza
jego rolę odgrywaną w organizacji sieciowej oraz określoną pozycję w sieci spo-
łecznej. Im pozycja podmiotu w strukturze społecznej jest „lepsza” (np., im sze-
rzej akceptowany jest wizerunek i im większy jest prestiŜ jakim cieszy się pod-
miot) tym bardziej centralną pozycję zajmuje podmiot w sieci społecznej (tj.,
tym większym cieszy się zaufaniem i tym liczniejsze są relacje społeczne utrzy-
mywane z pozostałymi podmiotami). Sieć społeczna jest szczególnie rozbudo-
wana pomiędzy tymi przedsiębiorstwami, które na co dzień wykorzystują za-
równo sformalizowane jak i niesformalizowane kanały komunikacyjne. Korzy-
stanie z obydwu rodzajów kanałów komunikacyjnych daje przedsiębiorstwom
większe moŜliwości zawierania i utrzymywania porozumień opartych na uzna-
wanych wspólnie normach prawnych i etycznych. Oznacza to, Ŝe takie przedsię-
biorstwa mogą w większym stopniu obdarzyć się wzajemnym zaufaniem. Przed-
siębiorstwom, które komunikują się nie tylko w oparciu o normy skodyfikowane
w formie regulacji prawnych czy kodeksów postępowania, ale równieŜ w opar-
ciu o wspólne nieskodyfikowane reguły i tradycje postępowania jest znacznie
łatwiej rozpoznać wzajemne oczekiwania, ustalić wzajemne prawa, przywileje i
obowiązki. W sieci społecznej kaŜdej organizacji sieciowej identyfikowane są
takie podsystemy komunikacyjne, w których sformalizowanym kanałom komu-
nikacyjnym łączącym wszystkie podmioty organizacji sieciowej towarzyszą
sformalizowane, a przede wszystkim liczne niesformalizowane kanały komuni-
kacyjne łączące tylko niektóre z tych podmiotów. W strukturze organizacji sie-
ciowej moŜna zidentyfikować takie
skupiska podmiotów
, które tworzą samo-
dzielne subkultury organizacyjne. Przy czym zasięg przestrzenny takiego skupi-
ska odpowiada zasięgowi przestrzennemu sformalizowanych i niesformalizowa-
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]