modul 6 OK, Pod red Jacka Pyżalskiego i Erlinga Rolanda Bullying a specjalne potrzeby edukacyjne Wydanie 1, Moduł 6
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Piotr PlichtaWyższa Szkoła Pedagogiczna w ŁodziUczniowie niepełnosprawni intelektualniejako ofiary i sprawcy agresji rówieśniczej– kontekst edukacyjnyWprowadzenieJakie są rzeczywiste możliwości osób upośledzonych umysłowo? Z czego wynikają zachowania,których nie potrafimy zrozumieć? W jakim stopniu osoby upośledzone umysłowo funkcjonują podobniedo osób bez niepełnosprawności, a w jakim funkcjonowanie to ma specyficzny charakter? Czy agresjąi ryzykiem stania się jej ofiarą w obu grupach rządzą te same prawa? Czy w przypadku osóbupośledzonych umysłowo powinniśmy mówić o innych uwarunkowaniach? Ludzka skłonność dowartościowania powoduje, że zajmując się jakimś zjawiskiem, osobą czy przedmiotem, porównujemyje do pożądanego, idealnego stanu. Z drugiej strony, spotykając się z odmiennością czy próbującuchwycić coś, co nie jest typowe dla naszych doświadczeń, odnosimy się do zachowań i wartościtypowych dla danej populacji. Należą do nich iloraz inteligencji i zdolności przystosowawcze, główneobszary diagnostyczne w przypadku upośledzenia umysłowego. Mimo iż niepełnosprawnośćintelektualna ma w nazwie uwydatniony komponent intelektu, to sam fakt istotnego obniżenia ilorazuinteligencji (w porównaniu do przeciętnego wyniku w populacji – od 85 do 115 punktów) nie stanowipodstawy do takiej diagnozy. Równie ważne są dwa pozostałe komponenty, tzn. istotne obniżeniesprawności niezależnego funkcjonowania (np. troska o siebie, umiejętność komunikowania się,zdolności szkolne) i przyczyny upośledzenia powstałe w okresie rozwojowym, do 18. roku życia.Tabela 1.Orientacyjne możliwości rozwojowe osób upośledzonych umysłowo w odniesieniu do możliwości osób w normie intelektualnej.1Możliwy do osiągnięciaStopień upośledzenia umysłowegopoziom intelektualny(w porównaniu do osób rozwijającychsię zgodnie z normą psychofizyczną)Lekki(IQ 52-67)Umiarkowany(IQ 36-51)Znaczny(IQ 20-35)Głęboki(IQ 0-19)do 12 roku życiado 8 roku życiado 5-6 roku życiado 3 roku życiaMożliwy do osiągnięciapoziom rozwoju społecznego(w porównaniu do osób rozwijającychsię zgodnie z normą psychofizyczną)do 16 roku życiado 10 roku życiado 8 roku życiado 5 roku życiaŹródło: Na podstawie danych zawartych w: Kostrzewski J. (1981),Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo,[w:]K. Kirejczyk (red.),Upośledzenie umysłowe – pedagogika,Warszawa.1W prezentowanej pracy pojęcia „upośledzenie umysłowe” i „niepełnosprawność intelektualna” są używane zamiennie.2Oczywiście, dane takie mają charakter jedynie orientacyjny. Charakterystyka osób upośledzonychumysłowo, jaką znajdujemy w literaturze przedmiotu, często nie odpowiada rzeczywistemuzróżnicowaniu tej grupy. Są w niej osoby zależne we wszystkich obszarach życia od innych, ale takżetakie, które żyją samodzielnie i nie wymagają ciągłego wsparcia. Szczególnie trudno opisać osobyz lekkąniepełnosprawnościąintelektualną.Ichzdolnościifunkcjewporównaniudo„nieupośledzonych” opisywane są jako: opóźnione, mniejsze, wolniejsze, gorsze itp. Tak jak niemożna precyzyjnie pogrupować ludzi w normie intelektualnej, tak również w przypadku osóbupośledzonych umysłowo, zadanie to jest niewykonalne albo przynajmniej niezwykle trudne. Wieledowodów wskazuje jednak na to, że mechanizmy funkcjonowania osób pełno- i niepełnosprawnychintelektualnie są te same, natomiast sytuacja bio-psycho-społeczna tych drugich jest znacznietrudniejsza.Jedną z najbardziej wyraźnych różnic między osobami pełno- a niepełnosprawnymi intelektualnie –i czynnikiem o zasadniczym znaczeniu dla dalszych rozważań – jest znacznie większa zależnośćosób upośledzonych umysłowo. Jakość ich życia najczęściej jest konsekwencją warunkówstworzonych im przez innych ludzi.Mówiąc o niezależności jako pożądanej wartości, warto podjąć temat uzależnienia w codziennymżyciu osób niepełnosprawnych intelektualnie. Oczywiście, że im lżejsza jest niepełnosprawność tymzdolność do podejmowania samodzielnych decyzji jest większa.Kontakty z innymi ludźmi są głównym powodem satysfakcji życiowej albo jej braku niezależnie odpoziomu intelektualnego. W przypadku dzieci i młodzieży podstawową grupą odniesienia sąrówieśnicy. Z prowadzonych badań i analiz wynika, że niepełnosprawność jest czynnikiemsprzyjającym staniu się ofiarą przemocy rówieśniczej.Wiele faktów wskazuje na to, że w przypadku osób upośledzonych umysłowo wiele aktów agresjibywa wywołanych przez wcześniejsze doświadczanie na sobie różnych form wykorzystania, agresji,takżebullyingu.3W kontekście agresji i ryzyka stania się jej ofiarą mamy do czynienia z następującymi sytuacjami:Sprawcą jest osoba sprawna, a ofiarą osoba upośledzona umysłowo.Ten typ sytuacji powinien być przedmiotem największej troski ze względu na dużą przewagę osóbpełnosprawnych nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Mam tu na myśli np. zdecydowaniewiększe możliwości planowania i realizacji swych zamiarów. Takie sytuacje mogą mieć miejscew szkolnictwie integracyjnym, ogólnodostępnym, w miejscu zamieszkania czy w placówce specjalnej,gdzie sprawcą może być np. ktoś z personelu.Zarówno sprawca, jak i ofiara to osoby upośledzone umysłowo.Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia przede wszystkim w szkolnictwie specjalnym. Nie mapodstaw sądzić, że agresja rówieśnicza pojawiająca się w takich sytuacjach ma inne przyczyny niżw przypadku tego typu zachowań w środowisku młodzieży w normie intelektualnej. Również ten typsytuacji może mieć miejsce w warunkach tzw. integracji, gdy dwóch uczniów niepełnosprawnychintelektualnie zabiega o względy grupy rówieśniczej, rówieśnika bądź innej ważnej osoby, np.nauczyciela.Sprawcą jest osoba niepełnosprawna intelektualnie, a ofiarą osoba pełnosprawna.Taka sytuacja może wystąpić np. w formie agresji wobec swoich bliskich, rówieśników czy personeluw placówce, w której osoba niepełnosprawna intelektualnie przebywa. Może pojawiać się, gdyżniektóre ofiary odpowiadają agresją na agresję swoich prześladowców. Zarówno w tym jak i wcześniejopisywanym typie sytuacji należy uwzględnić również pewną łatwość uczniów upośledzonychumysłowo w staniu się agresorem wskutek namowy innych (tzw. podpuszczania), co wynikać możenp. z łatwowierności czy chęci podniesienia swojej pozycji społecznej.Czynniki ryzyka stania się ofiarą agresji rówieśniczejAgresja rówieśnicza jest przedmiotem intensywnych badań od kilkudziesięciu lat. Zwykle badaniatakie są ukierunkowane na osobę sprawcy. Znacznie rzadziej dotyczą one ofiar przemocyrówieśniczej. Sporadycznie bada się ofiary niepełnosprawne, w tym z deficytem intelektualnym. W tejpracy skoncentruję się właśnie na osobie potencjalnej ofiary, czyli na uczniu z niepełnosprawnościąintelektualną.4Dan Olweus (1999) opisuje ofiarę jako osobę charakteryzującą się silniejszym lękiem, mniejszympoczuciem bezpieczeństwa i reagującą na agresję płaczem bądź wycofywaniem się. Zauważarównież, że ofiary nie stanowią jednorodnej grupy. Dalsze badania potwierdziły jego przypuszczenia.W grupie ofiar istnieje mniejszość, czyli takie osoby, które określić można jako „agresywne” bądź„prowokujące”.Dzieci niepełnosprawne są częściej izolowane bądź odrzucane przez grupę. Mają mniej przyjaciółi kolegów – stąd są łatwiejszym celem. Potencjalny agresor mniej ryzykuje, atakując taką osobę.Hodges i Perry (1999) zakładają, że właśnie brak przyjaciół i odtrącenie przez rówieśników to czynnikio zasadniczym znaczeniu. Według nich w przemocy rówieśniczej główną rolę grają relacjeinterpersonalne, ale również indywidualne cechy – takie jak skłonność do zachowań lękowych,uległość czy słabość fizyczna.Jak już wcześniej wykazano, osoby upośledzone umysłowo to szczególnie łatwy cel ataków (Mikrut,2007; Hershkowitz, Lamb & Horowitz, 2007). Według badań Little (2004) oraz Hershkowitzz zespołem (2007) dzieci z niepełnosprawnością intelektualną (włączając tu dzieci z problemamiw uczeniu się jak i trudnościami komunikacyjnymi) są dwa do trzech razy bardziej narażone na ryzykowykorzystania (w tym o charakterze seksualnym) niż dzieci określane jako prawidłowo rozwijające się.Osoby niepełnosprawne, przede wszystkim upośledzone umysłowo, określa się nawet pojęciem„łatwych ofiar” (safetargets).Przesądza o tym zmniejszone ryzyko ujawnienia sprawcy (Williams,1995) i traktowanie takich ofiar czy świadków jako niewiarygodnych (Murphy, 2001; Gudjonsson,2003; Milne & Bull, 2001).Niektóre objawy towarzyszące czasem niepełnosprawności można potraktować jako czynniki ryzykaw wiktymizacji. Są to m.in. brak siły fizycznej, izolacja społeczna oraz zaburzone relacje z innymi.Mimoiżiniewielepokazująuwagipoświęconodotądproblemowisięofiarąwiktymizacjiagresjirówieśniczejdziecisytuacjiniepełnosprawnych, istnieje jednak pewna liczba badań, które mogą być użyteczne dla podejmowanejtematykizwiększoneryzykostaniaw przypadkuniepełnosprawności (np. Marini, Fairbairn & Zuber, 2001; Mishna, 2003; Whitney, Smith & Thompson,1994). Warto zaznaczyć, że znane są również wyniki badań nie do końca potwierdzające tezęo podwyższonym ryzyku wiktymizacji osób upośledzonych umysłowo (np. Benedict i in., 1990;Westcott, 1991).5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]