Moduł 2. Nauka i jej metody, Działania twórcze (teoria). M. Stasiak, J. Maciaszek 2003
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Nauka i jej metody
Nauka i jej metody
Wstęp
1. Znaczenia terminu
nauka
.
Typologia nauk
2. Pojęcie rozumowania i jego klasyfikacja
3
.
Rozumowania zawodne i specyfika nauk empirycznych
4. Praktyczne zastosowania nauki — metoda
techne
5. Schemat metody
techne
— obserwacja i eksperyment
6. Ograniczenia metody
techne
Wstęp
Celem naszej pracy w tym module będzie uzupełnienie i powtórzenie podstawowych
wiadomości z zakresu logiki i metodologii nauk, ze szczególnym uwzględnieniem
definicji nauki oraz klasyfikacji rozumowań. To umożliwi nam zrozumienie swoistości
nauk empirycznych jako symbolicznej reprezentacji zjawisk powtarzalnych. Zapo-
znanie się z treścią tego modułu pozwoli głębiej zrozumieć funkcjonowanie nauk,
status ich twierdzeń oraz role rozumowań w ich wyprowadzaniu. Stanowi on synte-
tyczne podsumowanie dotychczasowej nauki szkolnej. Ponadto pozwoli zweryfiko-
wać dotychczasowe opinie na temat nauki.
1
Nauka i jej metody
1. Znaczenia terminu
nauka
.
Typologia nauk
Jak wiadomo, obraz człowieka leżący u podstaw nowoczesnych koncepcji pedagogi-
ki twórczości nie mieści się w tradycyjnym paradygmacie naukowym, w którym czło-
wiek traktowany był przedmiotowo. Aby w pełni zrozumieć, na czym polega przed-
miotowe traktowanie człowieka, którego niejednokrotnie sami doświadczyliśmy
w przeszłości, zastanowimy się nad tym, czym jest nauka, jakie są jej metody i ogra-
niczenia.
Początki nauki giną w zamierzchłej starożytności. Jej korzeni upatrujemy w państwie
sumeryjskim i starożytnym Egipcie. Rozwój początków arytmetyki i geometrii pozwolił
na przeprowadzanie niezbędnych obliczeń i pomiarów. Jednak dojrzałą postać uzy-
skała nauka w starożytnej Grecji. Jedynym wyjątkiem była astronomia, która powsta-
ła znacznie wcześniej i wykorzystywała umiejętność obliczania i mierzenia.
Każdy z nas uczył się na lekcjach matematyki twierdzeń odkrytych przez Pitagorasa
(VI w. p.n.e.) i Talesa (VII/VI w. p.n.e.). Spektakularnym wydarzeniem było powstanie
pierwszego systemu aksjomatycznego jakim była geometria Euklidesa (III w. p.n.e.).
Pionierem systematycznych badań przyrody był Arystoteles (384–322 r. p.n.e.). On
też jest powszechnie uważany za ojca nauk empirycznych. W starożytnej Grecji po-
wstały również nauki humanistyczne, na przykład za pierwszego historyka uznaje się
Herodota (ok. 489–ok. 425 r. p.n.e.).
Nauka starożytna różniła się zdecydowanie od współczesnej. Nauka jest zatem zja-
wiskiem historycznym. Jest ona również zjawiskiem społecznym, gdyż budowana
była przez wielu uczonych, którzy wykorzystywali osiągnięcia swoich kolegów i swo-
ich nauczycieli. Od samego początku nauka dzielona była na dyscypliny, zwane rów-
nież po prostu naukami. Nie istnieje jedna definicja nauki i dyscypliny naukowej.
Każda encyklopedia podaje ich bardzo wiele. Dla naszych potrzeb ograniczymy się
do jednej, uproszczonej definicji. Przez dyscyplinę naukową będziemy rozumieć zbiór
zdań (twierdzeń) opisujących pewien fragment rzeczywistości, zaś
nauką
nazywać
będziemy zbiór dyscyplin naukowych w powyższym sensie.
2
Nauka i jej metody
Dyscypliny naukowe tradycyjnie łączone są w pewne grupy. Mówi się niekiedy o na-
ukach ścisłych, humanistycznych, przyrodniczych i matematycznych. Nie da się jed-
nak przeprowadzić ścisłego podziału nauki rozumianej jako zbiór dyscyplin nauko-
wych, gdyż niektóre dyscypliny mają niejasny status. Tak jest, np. z psychologią, któ-
ra bywa traktowana jako nauka przyrodnicza lub jako nauka humanistyczna. Dlatego
też bardzo często przeprowadza się
typologię
nauk, która nie wymaga jednoznacz-
nego zaliczenia każdej dyscypliny do konkretnego zbioru. W typologii nauk wyróżnia
się tzw.
typy idealne
, zaś konkretne dyscypliny wykazują większe lub mniejsze po-
dobieństwo do typów idealnych. W przedstawionej niżej typologii nauk zapropono-
wanej przez Kazimierza Ajdukiewicza typy idealne wyróżnione zostały na podstawie
charakteru tzw.
przesłanek ostatecznych
.
Twierdzenia składające się na dyscyplinę naukowa są zawsze ze sobą związane.
Niektóre z nich można bowiem wyprowadzić z innych twierdzeń, zwanych
przesłan-
kami
tych pierwszych. W rozumowaniu nie można się jednak cofać w nieskończo-
ność. W każdej dyscyplinie naukowej muszą zatem być twierdzenia, których nie wy-
prowadzamy z innych. Takie twierdzenia nazywane są przesłankami ostatecznymi.
Pierwszy z wyróżnionych typów nauk posiada przesłanki ostateczne, które są zda-
niami koniecznie prawdziwymi i niezależnymi od doświadczenia. Ponieważ zdania
takie tradycyjnie nazywa się zdaniami
a priori
, to nauki tego typu noszą nazwę
nauk
apriorycznych
. Zdaniami
a priori
są przede wszystkim aksjomaty teorii matematycz-
nych, dlatego też typowymi przykładami nauk apriorycznych są wszelkie dyscypliny
matematyczne, które z innych powodów nazywane również bywają
naukami deduk-
cyjnymi
.
Drugi typ nauk to tzw.
nauki empiryczne
, czyli doświadczalne. Typowymi przykła-
dami są fizyka, chemia i biologia. Przesłanki ostateczne w tych naukach są zdaniami
opisującymi wyniki doświadczenia. Jednak w naukach tych wykorzystywane są rów-
nież nauki aprioryczne. Aby wyprowadzić większość twierdzeń fizyki należy wykorzy-
stać twierdzenia matematyczne. Dlatego też nauki empiryczne w pewnym sensie
3
Nauka i jej metody
zawierają w sobie nauki aprioryczne, a aksjomaty są, obok zdań opisujących wyniki
doświadczenia, równoprawnymi przesłankami ostatecznymi nauk empirycznych.
Ostatni typ nauk to
nauki humanistyczne
. Typowym przykładem nauki humani-
stycznej jest historia rozumiana dla uproszczenia jako zbiór zdań opisujących fakty,
które miały miejsce w przeszłości. Aby opisać przeszłość historyk musi sięgać do
źródeł pisanych, śladów kultury materialnej i dzieł sztuki. Wszystkie te źródła muszą
być w pewien sposób zinterpretowane. Ostatecznie praca historyka oparta jest na
rozumieniu. Dlatego też przesłankami ostatecznymi w naukach humanistycznych są
zdania będące rezultatem rozumienia innych ludzi. Oczywiście w pracy historyka
nieodzowna jest często pomoc fizyków, biologów czy chemików. Pomaga ona, np.
datować znaleziska. Dlatego też równoprawnymi przesłankami nauk humanistycz-
nych są przesłanki ostateczne nauk empirycznych, czyli zdania opisujące wyniki do-
świadczenia oraz aksjomaty matematyki.
Nauki humanistyczne okazują się być zatem najbardziej złożone metodologicznie.
Ponieważ ich przesłankami są zdania będące rezultatami subiektywnego procesu
rozumienia, nie ma obiektywnych kryteriów weryfikacji twierdzeń w tych naukach.
Dlatego też często, a w szczególności w XX wieku, odmawiano im waloru naukowo-
ści. Nie posiadają one również praktycznych zastosowań nauk apriorycznych i empi-
rycznych. Nauki te jednak pełnia bardzo ważną funkcję. Są to w pewnym sensie na-
uki o człowieku, ale traktują człowieka w sposób zupełnie innych niż nauki empirycz-
ne. Człowiek nie jest w humanistyce przedmiotem doświadczenia, lecz podmiotem
rozumienia. Przedstawiona w tym kursie podmiotowa wizja twórczego rozwoju czło-
wieka jest w swej istocie głęboko humanistyczna.
4
Nauka i jej metody
2. Pojęcie rozumowania i jego klasyfikacja
W poprzednim punkcie zaproponowane zostało pojęcie dyscypliny naukowej jako
zbioru twierdzeń opisujących pewien fragment rzeczywistości. Twierdzenia te wywo-
dzi się z przesłanek ostatecznych, które same już nie są wyprowadzane z innych
zdań. Za wyprowadzanie jednych zdań z innych odpowiedzialny jest proces psy-
chiczny zwany rozumowaniem.
Rozumowaniem
będziemy nazywali proces psy-
chiczny polegający na uznawaniu pewnego zdania (wniosku) za prawdziwe na pod-
stawie innych zdań (przesłanek).
W życiu codziennym i w naukach korzystamy z bardzo wielu rozumowań. W więk-
szości przypadków rozumujemy spontanicznie i niemal automatycznie. Są jednak
przypadki, które wymagają namysłu i analizy zastosowanych rozumowań. Tak się
dzieje, np. w matematyce, gdzie dowód twierdzenia jest w istocie złożonym rozumo-
waniem. W tym miejscu zajmiemy się jedynie tymi rozumowaniami, które służą
w nauce do wyprowadzania twierdzeń. Trzeba sobie jednak zdań sprawę, że
odpowiadają one jedynie części procesów myślowych człowieka.
Dwa podstawowe rodzaje rozumowań stosowanych w nauce to rozumowania
nieza-
wodne
i
zawodne
. Rozumowania niezawodne, zwane również
dedukcyjnymi
cha-
rakteryzują się tym, że prawdziwość przesłanek gwarantuje prawdziwość wniosku.
Innymi słowy przy prawdziwych przesłankach wniosek
musi
być prawdziwy. Druga
grupą rozumowań stanowią rozumowania
zawodne
. Charakteryzują się tym, że
prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwość wniosku. Innymi słowy przy
prawdziwych przesłankach wniosek nie musi być prawdziwy. Między rozumowaniami
zawodnymi, z których wiele jest zwyczajnie błędnych czyli bezwartościowych, wyróż-
nia się rozumowania wartościowe, które mimo swej zawodności wykorzystywane są
w nauce. Należą do nich przede wszystkim
indukcja
enumeracyjna
,
indukcja eli-
minacyjna
,
rozumowanie statystyczne
i
rozumowanie przez analogię
.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]