Morawska-BADANIA NAD IMIGRACJĄ ETNICZNOŚCIĄ W EUROPIE I STANACH ZJEDNOCZONYCH ANALIZA PORÓWNAWCZA, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
7
ARTYKUŁY
E
WA
M
ORAWSKA
University of Essex
BADANIA NAD IMIGRACJĄ/ETNICZNOŚCIĄ
W EUROPIE I STANACH ZJEDNOCZONYCH:
ANALIZA PORÓWNAWCZA
*
W miarę jak współcześni badacze imigracji uświadamiają sobie potrzebę po-
dejścia interdyscyplinarnego w swoich studiach, pojawia się, zwłaszcza w ostat-
nich latach, coraz wiecej publikacji naukowych stawiających pytanie, jak upra-
wiać ową „wielogłosowość”. Nadal jednak pozostaje zaniedbana inna, ważna sfera
badań porównawczych, dotycząca różnorakich teoretycznych ipraktycznych per-
spektyw studiów migracyjnych na całym świecie. Niniejszy raport napisany
został w celu zainicjowania międzyregionalnej dyskusji, a w przyszłości badań,
w których udział wezmą badacze imigracji i etniczności ze wszystkich zaintere-
sowanych krajów.
Tematem niniejszej pracy jest porównanie głównych zagadnień i analitycznych
podejść, które leżą u podstaw współczesnych badań nad imigracją/etnicznością
w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki. W Europie badanie imigracji i zja-
wisk z nią związanych jest zazwyczaj prowadzone, a następnie publikowane pod
etykietką „zjawiska etniczne”. Natomiast współczesne studia amerykańskie wska-
zują, że w USA to pojęcie określa tylko jedno z wielu możliwych podejść do zja-
wiska asymilacji pewnych szczególnych grup imigranckich. Tę kwestię poruszę
w dalszej części mojej pracy. W niniejszym tekście używać będę sformułowania
„studia nad etnicznością i imigracją” mając na myśli badania europejskie, nato-
miast opisując badania amerykańskie używać będę terminu „studia nad imigra-
cją”. Sformułowanie „studia nad imigracją/etnicznością” używane będzie w od-
niesieniu do badań prowadzonych na obu kontynentach.
Materiał dotyczący Stanów Zjednoczonych został zebrany podczas moich dłu-
goletnich badań nad imigracją i etnicznością w USA. Informacje na temat Euro-
py dotyczą badań w sześciu krajach: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Belgii,
Holandii i Szwecji. Podczas pracy nad opisywanymi tu zagadnieniami zapozna-
*
Przekład Joanna Krawczyk
8
Ewa Morawska
łam się z ponad osiemdziesięcioma tekstami na temat imigracji w wyżej wymie-
nionych krajach (w przypadku Szwecji i Holandii prace te napisane były w języku
angielskim bądź niemieckim), opublikowanymi na przestrzeni ostatniego piętna-
stolecia lub od początku lat 90. Aby upewnić się co do słuszności mojej interpre-
tacji tych tekstów, skontaktowałam się z 16 naukowcami w krajach objętych ana-
lizą, którzy zajmują się tematyką imigracji/etniczności, pytając ich o cztery główne
kwestie centralne dla moich badań:
– dyscyplinarny proil badań
– główny temat, problematyka
– wspólne metodologiczne i
– teoretyczne podejścia
w badaniach nad imigracją i etnicznością w danych krajach europejskich. (Nazwi-
ska konsultantów znajdują się w aneksie).
Ze względu na cel niniejszej pracy, którym jest porównanie badań nad
etnicznością/imigracją po dwu stronach Atlantyku, prezentuję tu wspólne cechy cha-
rakterystyczne dla tej dziedziny studiów w wybranych krajach europejskich.
Główne problemy badawcze i podejścia interpretacyjne w Stanach Zjednoczo-
nych i w Europie przedstawione są w kolejności wymienionych wyżej kwestii.
Wnioski płynące z przeprowadzonych porównań przedstawiam w kontekście ba-
dań nad etnicznością/imigracją na kontynencie europejskim i amerykańskim.
W ostatniej części pracy wskazuję na interesujące różnice między poszczególny-
mi krajami europejskimi, pod względem perspektyw badawczych i rozkładu ak-
centów w prowadzonych tam studiach nad imigracją i etnicznością.
DYSCYPLINY NAUKOWE REPREZENTOWANE W BADANIACH
NAD MIGRACJAMI/ETNICZNOŚCIĄ W EUROPIE I STANACH
ZJEDNOCZONYCH
Ogólnie rzecz biorąc, dyscypliny nauki reprezentowane w europejskich bada-
niach nad imigracją i etnicznością są równie zróżnicowane jak w przypadku ba-
dań amerykańskich i obejmują socjologię, politologię, demograię, antropologię,
historię, ekonomię, prawo i geograię społeczną. Główna różnica polega na tym,
że podczas gdy w USA socjologia wciąż (choć w mniejszym stopniu niż kiedyś)
dominuje na tym polu studiów (być może z powodu najdłuższej i najlepiej znanej
tradycji badań imigracji), w Europie prym wiedzie politologia, prawdopodobnie z
powodu bezpośrednich związków wielu ośrodków prowadzących badania nad et-
nicznością i imigracją z polityką danego kraju (patrz poniżej).
Jak można było oczekiwać, historycy migracji są zdecydowanie mniej licz-
ni w Europie niż w USA, gdzie od dawna etniczna różnorodność społeczeństwa
jest faktem rozpoznanym i dyskutowanym Z drugiej strony, geografowie zajmują-
cy się przestrzenią miejską w kontekście etniczności i imigracji są lepiej widocz-
Badania nad imigracją/etnicznością...
9
ni wśród badaczy migracji w Europie niż w USA. Nie znalazłam satysfakcjonują-
cej odpowiedzi na pytanie, skąd biorą się te różnice, choć moi europejscy koledzy
sugerują, iż zwiększona obecność ‘geografów miasta’ (
urban geographers
) wyni-
kać może z trudności z zebraniem danych o imigrantach na poziomie ogólnokra-
jowym, a w szczególności o ich potomstwie urodzonym w kraju przyjmującym,
w porównaniu z dużą dostępnością informacji na poziomie aglomeracji miej-
skich.
Co interesujące, badania nad imigracją i etnicznością prowadzone w Europie
mają bardziej interdyscyplinarny charakter niż te prowadzone w USA (nawet gdy
weźmiemy pod uwagę niedawny wzrost interdyscyplinarności studiów nad imi-
gracją w USA). Ta interdyscyplinarność badań europejskich ma swoje odbicie
w publikacjach naukowych, konferencjach i projektach badawczych na temat imi-
gracji i etniczności, a w szczególności w mnogości ośrodków badawczych stwo-
rzonych na potrzeby tego obszaru studiów.
Wśród wielodyscyplinarnych centrów badawczych zajmujących się (i)migra-
cją i etnicznością, w rozważanych tu krajach, do najbardziej znanych i „produk-
tywnych” ośrodków należą Centre for Research in Ethnic Relations (CRER),
Centre for Migration Policy and Society (COMPAS), Migration Research Unit
oraz International Migration Institute w Wielkiej Brytanii; Institute for Migra-
tion and Ethnic Studies (IMES) w Holandii; Group d’Etudes des Migrations
et des Relations Interethniques (GREM) w Belgii; Centre d’Etudes des Migra-
tions et des Relations Interculturelles (CEMRIC), Centre d’Information et d’Etu-
des sur les Migrations Internationales (CIEMI) oraz Groupe de Recherche et d’A-
nalyse des Migrations Internationales (GRAMI) we Francji; European Research
Forum on Migration and Ethnic Relations (EUROFOR); Institut für Migrations-
forschung und Interkulturelle Studien (IMIS) w Niemczech; oraz International
Migration and Ethnic Relations Institute (IMER) w Szwecji. Istnienie tych ośrod-
ków w znacznym stopniu przyczynia się do wielodyscyplinarnej natury europej-
skich badań nad imigracją i etnicznością. W odróżnieniu do USA, gdzie badania
nad imigracją prowadzone sa w obrębie poszczególnych dyscyplin naukowych,
w Europie proces zawodowej socjalizacji w tej dziedzinie, włączając zdobywa-
nie tytułów naukowych, przebiega w wielodyscyplinarnych ośrodkach badaw-
czych, które są ailiowane przy uniwersytetach. Korzyści wynikające z wielody-
scyplinarnego kształcenia i zdobywania doświadczenia są oczywiste (szczególnie
gdy porównamy je z wąską, zorientowaną dyscyplinarnie perspektywą naukow-
ców amerykańskich), lecz wadą jest to, iż studia te funkcjonują na ogół bez pod-
staw teoretycznych.
Mimo iż europejskie studia nad imigracja i etnicznością są zdecydowanie bar-
dziej wielodyscyplinarne niż ich amerykańskie odpowiedniki, to w tych ostatnich
toczy się większość interdyscyplinarnych lub „wielogłosowych” dyskusji. Przez
interdyscyplinarną dyskusję rozumiem wymianę poglądów na temat kwestii pod-
10
Ewa Morawska
stawowych – teoretycznych i epistemologicznych – i wynikających z nich inter-
pretacji analizowanych zjawisk. Nie jest taką dyskusją proste zestawianie ze sobą
różnych dyscyplin, jak na przykład konferencja na temat imigracji, w której wy-
stępują obok siebie równorzędnie socjolog, politolog i geograf; lub publikacja,
w której ich teksty sąsiadują ze sobą. Nie jestem pewna dlaczego takie deba-
ty przedstawicieli wielu dyscyplin prowadzone są żywiej i bardziej regularnie
w Ameryce niż w Europie. Być może imigracja i studia etniczne są wciąż nowym
tematem w Europie, zatem badacze są bardziej zajęci własnymi projektami, do-
tyczącymi niezbadanych jeszcze zjawisk, podczas gdy naukowcy amerykańscy,
przytłoczeni ogromem publikacji dotyczących tematów dominujących w upra-
wianych przez nich dyscyplinach oraz kierowani konsumerskim imperatywem
nakazującym tworzenie „nowych produktów” w tempie szybszym niż w Europie,
chętniej zadają nowe pytania i szukają nowych podejść.
Główne tematy badawcze w studiach nad imigracją i etnicznością
w Europie i USA
W dokonanym niedawno przeglądzie głównych tematów z dziedziny nauk
społecznych, pojawiających się obecnie w badaniach nad imigracją i etnicznością
w USA [Morawska 2005], wyróżniłam trzy kwestie leżące u podstaw amerykań-
skich studiów. Jedną z nich jest asymilacja, rozumiana jako proces włączania mi-
grantów i ich potomstwa w ekonomiczne, polityczne i społeczne instytucje oraz
kulturę wielosegmentowego społeczeństwa przyjmującego. Proces ten przebie-
ga różnymi drogami oraz w różnym tempie i zależy w znacznym stopniu od szer-
szego kontekstu, w którym ma miejsce. Najważniejsza dla badań nad asymilacją
wydaje się być teza o asymilacji segmentowej, wyróżniająca dwie główne tra-
jektorie – w dół i w górę drabiny społecznej przyjmującego społeczeństwa – in-
tegracji migrantów i ich potomstwa ze społeczeństwem przyjmującym. Ścieżka
asymilacji ‘w górę’, do głównego nurtu klasy średniej amerykańskiego społeczeń-
stwa, jest udziałem mieszkańców zarówno pochodzenia obcego, jak i urodzonych
w kraju przyjmującym z rodziców imigrantów, zajmujących uprzywilejowane
miejsce w ekonomicznych i politycznych strukturach społeczeństwa przyjmują-
cego i dysponujących mocnym kapitałem społecznym oraz kulturowym. Ścieżka
asymilacji ‘w dół’ czyli wejście w świat amerykańskiej wielkomiejskiej podkla-
sy (zamieszkującej zdegradowane dzielnice śródmiejskie:
inner-city underclass
),
jest udziałem imigrantów głównie nie-białych i ich potomstwa. Grupa ta znajduje
się na dole struktury ekonomicznej kraju przyjmującego, często ma niejasny sta-
tus prawny i dysponuje niskim kapitałem społeczno-kulturowym. Równolegle do
tych dwóch głównych trajektorii, naukowcy wyróżniają ścieżki asymilacji etnicz-
nej w górę i w dół. W tym wypadku, imigranci i ich potomstwo integrują się ze
społeczeństwem przyjmującym poprzez własne etniczne nisze, tak ekonomiczne,
Badania nad imigracją/etnicznością...
11
jak i podkulturowe, w obrębie których przebiega proces ich włączania się do kla-
sy średniej, do klasy niższej, bądź do podklasy.
Drugim ważnym tematem amerykańskich studiów imigracyjnych jest
trans-
narodowość
, zjawisko odnoszące się do przynależności obywatelsko-politycz-
nej, zaangażowania ekonomicznego, sieci społecznych oraz tożsamości kultu-
rowych migrantów i ich potomstwa, rozciągających się w poprzek granic pań-
stwowych i łączących ludzi oraz instytucje w co najmniej dwóch krajach, two-
rząc zróżnicowane, wielopłaszczyznowe wzorce. Badanie form tych transnarodo-
wych powiązań i ich wpływ na sytuację migrantów, zarówno na poziomie mikro jak
i makrospołecznym, stało się od lat 90. XX wieku ważną częścią badań nad imigra-
cją w USA. Badania tych transnarodowych powiązań dotyczą takich zagadnień,
jak przekazy pieniężne wysyłane przez migrantów do ojczyzny, by utrzymać tam
gospodarstwa domowe, inwestycje biznesowe, międzynarodowa komunikacja
i turystyka, utrzymywanie dwu- lub wielokulturowości w formalnych lub nie-
formalnych stowarzyszeniach, zaangażowanie polityczne jednocześnie w kraju
przyjmującym i ojczystym oraz uwarunkowania tych zachowań i orientacji na
poziomie makro- oraz mikro-społecznym.
Początkowo badania nad transnarodowością imigrantów traktowały to zjawi-
sko jako alternatywne dla ich asymilacji; w odpowiedzi na fale krytyki wobec
takiego podejścia, obecne studia skupiają się na analizowaniu różnych form i kon-
tekstów współistnienia asymilacji i związków transnarodowych wśród imigran-
tów i ich potomstwa. Powiązania transnarodowo-asymilacyjne są interpretowane
w badaniach nad imigracją w dwojaki sposób. W pierwszym przypadku transnaro-
dowe zaangażowanie imigrantów interpretowane jest jako oddolny sprzeciw wy-
mierzony w nieprzyjazny ,,system” kraju przyjmującego, realizowany za pomocą
kulturowej hybrydyzacji, wielonarodowych/wielomiejscowych tożsamości i nie-
udokumentowanych przekroczeń granicy. Wedle zwolenników tej tezy, podtrzy-
mywanie przez imigrantów transnarodowych więzi wskazuje – brak na to jednak
przekonywującej dokumentacji empirycznej – na osłabienie roli państwa przyj-
mującego w kształtowaniu procesu asymilacji imigrantów. Druga interpretacja
podkreśla bliską współzależność obecnego procesu asymilacji imigrantów z dok-
tryną i praktyką pluralizmu w społeczeństwach przyjmujących, gdzie transnaro-
dowość postrzegana jest jako ekspresja tego ostatniego.
Trzecią ważną kwestią w amerykańskich badaniach nad imigracją jest „
uraso-
wiona
”
etniczność
(
racialized ethnicity
) rozumiana jako integralna część doświad-
czenia współczesnych migrantów. Chodzi o to, że nowe strumienie imigracji zdo-
minowane są przez przybyszów nie-białych. Łączą się z tym wzmożone obawy,
iż owa odmienność imigrantów stanowi przeszkodę na drodze ich integracji z do-
minującym społeczeństwem amerykańskim. W konceptualizacjach problemu rasy
w pracach współczesnych amerykańskich badaczy imigracji, główna linia podzia-
łu leży pomiędzy tymi, którzy rozumieją ją na zasadzie dychotomii „biali kontra
[ Pobierz całość w formacie PDF ]