Moduł 5(1), Pielęgniarstwo, badanie fizykalne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zapalenia. Nowotwory. Działanie czynników chemicznych na ustrój
Zapalenia. Nowotwory.
Działanie czynników chemicznych na ustrój
Wstęp
1. Patologia ogólna zapaleń
2. Zapalenia swoiste
3. Rozrost, przerost, zaburzenia różnicowania komórek
4. Nowotwory
5. Patologia obrażeń wywołanych czynnikami chemicznymi
Słownik
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Wstęp
Choroby z grupy zapaleń, najczęściej wirusowych i bakteryjnych były przez tysiąclecia
głównymi ogranicznikami życia człowieka. Dopiero rozwój medycyny w zeszłym wieku
pozwolił na zepchnięcie zapaleń na dalszy plan w przyczynach zgonów. Gdy medycyna
odniosła jeden sukces, natychmiast pojawiły się nowe bariery długości życia ludzkiego; stało
się ono na tyle długie, że zmiany w naczyniach krwionośnych wysunęły się na pierwszy plan
w przyczynach chorób i zgonów. Także występujące w większości u osób starszych
nowotwory, szczególnie wobec zwiększonego narażenia na czynniki rakotwórcze stały się
drugą co do liczebności przyczyną zgonów.
Zmiany zapalne odgrywają nadal wielką rolę w patologii człowieka i dlatego poznanie ich
patomechanizmów i charakterystycznych obrazów morfologicznych jest nieodzowne.
W module tym przedstawione są także podstawowe wiadomości z dziedziny biologii
nowotworów wraz z klasyfikacjami i nazewnictwem. Diagnostyka onkologiczna jest to bardzo
specjalistyczna dziedzina patomorfologii, jednak posiadanie podstawowych informacji
o nowotworach i chorobie nowotworowej jest również niezbędne personelowi
pielęgniarskiemu.
1
Zapalenia. Nowotwory. Działanie czynników chemicznych na ustrój
W rozdziale tym przedstawione są także pokrótce czynniki zakaźne (zapleniotwórcze)
mogące być wykorzystane do zamachów terrorystycznych, a także morfologiczne wykładniki
oddziaływania niektórych substancji trujących na organizm człowieka.
1. Patologia ogólna zapaleń
Zapalenia jako procesy chorobowe znane i opisywane są od starożytności. Niektóre
z wiadomości o zapaleniach, w tym ich nazwa, aktualne są do dnia dzisiejszego. Sama
nazwa pochodzi od cech spotykanych w większości zapaleń, tj. od zaczerwienienia
i podniesienia temperatury.
Zapaleniem
nazywamy reakcję obronną ustroju, mającą na celu ograniczenie skutków
działania różnych patogenów oddziaływujących na ustrój.
Zasadnicze przyczyny procesów zapalnych to:
1. Czynniki biologiczne (najczęstsze):
— drobnoustroje (bakterie, wirusy, grzyby),
— obecność endogennej tkanki martwej,
— antygeny.
2. Czynniki fizyczne:
— podwyższona lub obniżona temperatura,
— napromienienie,
— urazy mechaniczne,
— ciało obce wprowadzone do organizmu.
3. Czynniki chemiczne:
— egzogenne (kwasy, zasady, BST, alkohol itd.),
— endogenne.
Podstawowe cechy zapalenia opisał Celsus (ok. 25 r. n.e.):
— rumień (zaczerwienienie),
— guz (obrzęk),
— podwyższona temperatura,
— ból.
2
Zapalenia. Nowotwory. Działanie czynników chemicznych na ustrój
Piątą cechę zapalenia dodał Galen (130–200 r. n.e.):
— zaburzenie funkcji.
Oczywiście nie we wszystkich zapaleniach występują wszystkie powyższe cechy, jak i różne
jest ich nasilenie, jednak są one najbardziej uniwersalnym sposobem opisu procesu
zapalnego i przez tysiące lat od ich sformułowania niewiele straciły na aktualności.
Proces zapalny rozpoczyna się uszkodzeniem żywych, niezmienionych komórek. Pierwsze
morfologiczne wykładniki zapalenia to prawie zawsze zmiany wsteczne pod postacią
zwyrodnień, następnie dochodzi do zaburzeń w krążeniu. Właśnie one w większości
odpowiedzialne są za opisane poniżej cechy zapalenia:
1. Zaczerwienienie i wzmożone u cie p le ni e spowodowane są przekrwieniem tętniczym
(czynnym — patrz moduł IV), oddziaływaniem układu nerwowego na naczynia, a także
działaniem biochemicznym mediatorów zapalenia (histamina, serotonina, kininy,
dopełniacz, plazmina, leukotrieny, prostaglandyny itd.).
2. Gu z z ap aln y (obrzęk) spowodowany jest zwiększeniem przepuszczalności ścian
naczyń krwionośnych pod wpływem oddziaływania wyżej wymienionych mediatorów.
(patrz również moduł IV).
3. B ó l może być zarówno wynikiem działania toksyn bakteryjnych czy produktów rozpadu
tkanek, jak i mediatorów zapalenia na receptory w tkankach.
Bardzo istotną rolę w przebiegu procesu zapalnego ma reakcja komórkowa, tj. czynności
komórek układu odpornościowego i nie tylko, mające na celu ograniczenie obszaru
narażonego na działanie czynnika zapaleniotwórczego, a także jego likwidację.
Najistotniejszymi grupami komórek, które biorą udział w procesie zapalnym, są:
1. Krwinki białe:
— granulocyty obojętnochłonne,
— granulocyty kwasochłonne,
— limfocyty.
2. Makrofagi.
3. Komórki tuczne.
4. Śródbłonek naczyniowy.
5. Płytki krwi.
3
Zapalenia. Nowotwory. Działanie czynników chemicznych na ustrój
Zapalenia dzielimy na wiele sposobów; poniżej przytoczono najistotniejsze z podziałów:
1. Ze względu na przebieg:
— ostre (najczęściej uszkadzające lub wysiękowe),
— podostre,
— przewlekłe (najczęściej wytwórcze).
2. Ze względu na dominujący typ zmian patologicznych:
— uszkadzające (dominacja zmian wstecznych),
— wysiękowe (dominacja zaburzeń w krążeniu),
— wytwórcze (z przewagą zmian rozplemowych),
— swoiste (obraz morfologiczny pozwala na określenie czynnika zapaleniotwórczego).
Przebieg i nasilenie procesu zapalnego zależy od intensywności oddziaływania czynnika
zapaleniotwórczego, od jego rodzaju, stanu biologicznego organizmu, a szczególnie
możliwości układu odpornościowego i możliwości naprawczych. Rozmaitość czynników
zapaleniotwórczych jest w zasadzie nieskończona, natomiast można tu zwrócić uwagę na
stany i schorzenia, w których mamy do czynienia ze zmniejszoną odpornością:
— wyniszczenie,
— alkoholizm,
— cukrzyca,
— uszkodzenia szpiku i narządów limfatycznych,
— napromienienie,
— przewlekłe stosowanie leków antymitotycznych i sterydów kory nadnerczy,
— AIDS,
— u małych dzieci.
W zapaleniach uszkadzając ych dominującymi procesami patologicznymi są zmiany
wsteczne (opisane w module III):
— zwyrodnienie miąższowe,
— zwyrodnienie wodniczkowe,
— stłuszczenie,
— obumieranie i martwica.
Pozostałe czynniki odpowiedzi na bodziec zapaleniotwórczy (wysięk, rozplem) bądź to nie
występują w ogóle, bądź jedynie ze śladowym nasileniem.
4
Zapalenia. Nowotwory. Działanie czynników chemicznych na ustrój
Przykłady zapalenia uszkadzającego: posocznica, poliomyelitis (choroba Hainego i Medina),
błonicze zapalenie mięśnia sercowego, wirusowe zapalenie wątroby, zapalenia w wyniku
zadziałania czynników fizycznych i chemicznych.
„Najczystszą” morfologicznie postacią zapaleń uszkadzających są ostro przebiegające
zapalenia wirusowe. Wirus wnika do komórki i w miarę jego namnażania dochodzi do
upośledzenia jej czynności i pojawienia się zmian wstecznych (często także ciał wtrętowych,
będących morfologicznym odpowiednikiem obecności wirusów w komórce), a następnie do
martwicy komórki. Jeżeli organizm przeżyje tę fazę choroby, dopiero później rozwija się
wokół zapalny odczyn komórkowy, złożony przed wszystkim z limfocytów (brak
granulocytów!), a jeszcze później dochodzi do reakcji naprawczych.
Cechami charakterystycznymi z a p al e ni a wyt wó rcz eg o są:
⎯
przewaga rozplemu elementów tkankowych nad innymi składowymi procesu zapalnego;
⎯
występowanie przede wszystkim w tkance śródmiąższowej (zrębie narządów);
⎯
trudność odróżnienia morfologicznego przewlekłej postaci tego zapalenia od zmian
naprawczych (tworzenie ziarniny identycznej jak w procesach naprawczych — patrz
moduł VI, tworzenie ziarniniaków);
⎯
skrajnie rzadkie występowanie ostrej postaci tego zapalenia.
Często jest to końcowa faza innych typów zapalenia, w której powstaje tkanka ziarninowa,
a w konsekwencji blizna.
Przykłady postaci ostrej zapalenia wytwórczego: kłębkowe zapalenie nerek, odczynowy
rozrost węzłów chłonnych, brodawkowate zapalenie wsierdzia.
Przykłady postaci przewlekłej: polipowate zapalenie błon śluzowych, kłykciny kończyste,
marskość wątroby, przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek.
Jako charakterystyczny przykład wskazać należy ostatni z wymienionych procesów
chorobowych, a mianowicie przewlekłe odmiedniczkowe (śródmiąższowe) zapalenie nerek.
Wysięk zapalny, poza krwinkami białymi zawiera także fibroblasty, budujące tkankę łączną.
Dochodzi do powolnej przebudowy miąższu nerki — otoczenia przetrwałych kłębków tkanką
łączną, poszerzenia zrębu międzykanalikowego w związku z rozplemem tamże tkanki
łącznej, zastępowania nią tych elementów struktury nerki (kłębuszki), które uległy martwicy
w przebiegu zapalenia.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]