Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu, Numizmatyka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu
2009-07-24 15:29:12
PN 2/2003 nr 41
Autor: Jarosław
Dutkowski
PN 2/2003
Wojna króla Kazimierza Jagiellończyka prowadzona z Zakonem Krzyżackim była dla Stanów i Miast
Pruskich okazją dla uzyskania przywilejów menniczych. Starania takie podejmowali mieszkańcy Prus już
wcześniej. W 1410 roku po bitwie pod Grunwaldem uzyskano od króla Władysława Jagiełły ogólny
przywilej, wydany w Sztumie 1 września 1410 roku, zezwalający na bicie lokalnej monety z
wyłączeniem złotej. Przywilej nie wymienia nazwy miasta, wiadomo jednak, że o jego wydanie zabiegały
delegacje Torunia, Gdańska, Elbląga i Braniewa. W 1422 roku miasta uzyskały od Zakonu prawo do
dzierżawy mennic zakonnych w Gdańsku i Toruniu za 50% zysku. Po 10 latach Zakon zmniejszył zysk
miast o połowę, co spowodowało, że po kilku latach miasta zrezygnowały z dzierżawy. W 1454 roku król
Kazimierz Jagiellończyk w akcie inkorporacji Prus do Korony Polskiej zezwala na czas wojny na bicie
monety w Gdańsku, Toruniu, Elblągu i Królewcu. W przywileju tym zastrzegł sobie, iż po zawarciu
pokoju w Toruniu i Gdańsku będzie miał prawo bić swoja monetę. Dopiero w trzy lata później Gdańsk i
Toruń uzyskały swoje mennicze przywileje. Elbląg posłużył się formalnym wybiegiem, ponieważ król
zatwierdził wszystkie dawniej mu przyznane przywileje. Elbląg powołując się na akt lokacyjny z prawem
bicia monety, uznał, iż zatwierdzając dawne przywileje król uznał jego prawo do bicia monet. W 1454
roku wbrew postanowieniom aktu Inkorporacyjnego, który pozwalał na bicie monet przez miasta lub
króla, otwarto w Toruniu mennicę Stanową. Moneta ta nosi zaskakujący napis: Moneta Ducatus, Prussie,
czyli moneta Księstwa Prus zamiast Terra Prussie, czyli (Ziemi Pruskiej). Poprawny tytuł widnieje
zresztą na pieczęci Jana Bażyńskiego z 1454 roku: widnieje S'Gubernatoris Terrarvm Prvcie. Bicie
monety Stanowej w Toruniu wiązało się, z faktem, że Toruń będący siedzibą Związku Pruskiego i stolicą
Prus. Monety Stanów Pruskich bito przez trzy lata do 1457 roku, kiedy miasta w związku z uzyskaniem
własnych przywilejów menniczych nie były zainteresowane jej istnieniem. Nowa moneta Stanów
Pruskich nawiązywała do lokalnego systemu monetarnego. Szelągi Ziem Pruskich miały znacznie lepszą
próbę srebra niż aktualnie emitowane szelągi Zakonne. Czas wojenny nie sprzyjał biciu dobrej,
pełnowartościowej monety, toteż nie jest wykluczone, że gdy miasta rozpoczęły bicie własnej - gorszej
monety z tego powodu nie napotkały na opór Stanów Pruskich.
Bite w Toruniu szelągi stanowe przynoszą szereg wątpliwości interpretacyjnych. Nosiły na awersie godło
Ziemi Pruskiej: Orła z koroną na szyi, na rewersie zaś w tarczy Bramę - herb miasta Torunia. Zgodnie z
aktem królewskim miał się tu znajdować portret władcy, na odwrocie zaś powinien się znaleźć herb
Ziemi Pruskiej. Można jednak uznać, iż we wczesnym mennictwie Jagiellonów nie było tradycji
umieszczania portretu króla lub jego postaci w majestacie. Skoro zaś miasta nie dysponowały portretem
króla, a monety polskie nosiły wyobrażenie Orła Polskiego i korony, toteż rezygnacja z portretu w
niczym nie naruszała prerogatyw królewskich. Sama jednak kompozycja nie jest prawidłowa, przy
imieniu królewskim, wzorem monet polskich powinien się znaleźć Orzeł Polski, natomiast przy nazwie
Ziemi Pruskiej jego herb właściwy, czyli Orzeł Ziemi Pruskiej (z koroną na szyi i mieczem w łapie).
1 / 7
Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu
2009-07-24 15:29:12
Umieszczona brama o trzech wieżach jest herbem Torunia. Napis mówi jednak o monecie księstwa
Pruskiego, a nie Stanów Pruskich. O ile jeszcze umieszczenie orła z koroną na szyi(1) mogło być
uważane zarówno za orła polskiego, czyli herb królewski jak też za orła pruskiego. Orzeł Pruski
nawiązywał do orła umieszczonego w tarczy Wielkiego Mistrza, jednak ten nie miał korony. Herb zaś
nadany nowej prowincji w kilka lat później będzie miał królewską koronę na szyi i rękę zbrojną z
mieczem nad głową. Przedstawiciel Stanów Pruskich nie bardzo wiedział, co powinno znaleźć się na
nowej monecie, aktywność mieszczan, którzy przystosowywali dawne mennice Zakonne do bicia monet
sprawiła, że na monecie terytorialnej znalazł się herb miasta. Sprawiło to potem kolejną komplikację,
gdyż Toruń uzyskawszy własną miejską mennicę, nie mógł na swojej monecie wykorzystać właściwego
herbu miasta i posłużył się podwójnym krzyżem, nawiązując z kolei do znaku rodowego Jagiellonów.
Możemy domyślać się tutaj bardzo silnej gry interesów. Stany Pruskie starały się wyprzedzić miasta i
króla w biciu własnej monety. Z kolei pozycja miast nie pozwalała im w 1454 roku na podjęcie własnych
czynności menniczych. Stany Pruskie emitując pieniądz w Prusach uniemożliwiły królowi polskiemu
bicie własnej monety. Brak mennicy królewskiej sprawił też, że środki na wojnę król pozyskiwał od
miast i szlachty pruskiej, a tym samym stawał się jej dłużnikiem.
Szelągi stanów Pruskich są niezwykle rzadkie. Wysoka stopa mennicza i zawyżona wartość wobec innej
monety, bitej przez Zakon w okresie Wojny Trzynastoletniej sprawiła, że moneta ta stała się szybko
źródłem spekulacji. Była wychwytywana z obiegu i przebijana na podłą wojenną monetę. Szelągi te
wyjątkowo też występują w znaleziskach bądź skarbach(2). Monety znane są z trzech typów.
Najwcześniejsze wyobrażają Orła z koroną na szyi w polu, kolejna emisja ukazuje nam orła zamkniętego
w tarczy. Ostatniej towarzyszy dodatkowo kółko nad tarczą z herbem miejskich. W 1841 roku szelągi te
zostały dokładniej opisane przez Vossberga(3) (w swoim zbiorze miał on jedynie odmianę z orłem bez
tarczy). Z Polskich badaczy opisał go Piekosiński, który dla typu z orłem w tarczy wymienia zbiory:
Czapskiego, Morstina, Skórzewskiego, Radziwiłłów i Zamojskich, natomiast dla typu z kółkiem nad
tarczą miejską przytacza kolekcje: Morstina, Kickiej, Szaniawskiego, Żaczyńskiego, Zamojskiego i
Błotnickiego, bez bliższego ich opisu. Z kolei Stronczyński umieścił na tablicy rysunki kilku odmian
napisowych. W zbiorze Saurmy Jeltscha oraz w kolekcji malborskiej znajdowały się oba typy z orłem w
tarczy i bez. W kolekcji Czapskiego znalazły się trzy odmiany. Obecnie Muzeum Narodowe w Krakowie
posiada ich pięć. Muzeum Narodowe w Warszawie ma ich dwie, Muzeum w Toruniu trzy, a Muzeum w
Poznaniu i Olsztynie - po jednej sztuce. Ponadto znane są też szelągi Ziem Pruskich w kolekcjach
drezdeńskiej i berlińskiej.
Jak dotąd najwięcej ich zestawił Marian Gumowski: trzy odmiany dla typu z orłem bez tarczy i osiem
wariantów z orłem w tarczy. Jednak poprawność tych napisów budzi szereg zastrzeżeń. Stanisława
Kubiak znacznie poszerzyła liczbę wariantów, jednak opierając się na opracowaniu Gumowskiego,
powieliła szereg jego błędów(4). W rzeczywistości nie istnieją szelągi z końcówką naiisu: PRVSS
zamiast PRVCIE (Gumowski. 292, 293, 294). Dokonany przez Gumowskiego odczyt napisu z wycisku z
egzemplarza z kolekcji Czapskiego jest fałszywy.
Szelągi te są pisane literami gotyckimi, czasem, gdy na litery zachodzą na znaki przestankowe trudne są
w poprawnej identyfikacji. Stąd w różnych katalogach zdarzają się niedokładne odczyty. Niniejsze
studium jest zaledwie próbą opisania i zrekonstruowania znanych autorowi wariantów z opisu lub
autopsji.
Jako autor mam też nadzieję, że nasi czytelnicy posiadający szelągi Stanów Pruskich prześlą nam zdjęcia
2 / 7
Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu
2009-07-24 15:29:12
bądź skany posiadanych odmian wraz z dokładnym ich opisem, co pozwoli nam na pełniejsze i
dokładniejsze ich opisanie.
Jarosław Dutkowski
Przypisy:
1 Jest tutaj wyraźna analogia do korony jaką otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka Gdańsk.
2 Pojedynczo wystąpiły w skarbie z Domkowa (Inwentarz: (285); i Malborka; Kub. II 498); niedawno
zachowany w 3 /4 odkryto w znalezisku luźnym w Gdańsku (inf. własna).
3 Jedna z najwcześniejszych wzmianek o monecie Stanowe, bez jednak dokładnego opisu samej monety
pojawia się w 1722 roku w opracowaniu monety pruskiej spisanej przez Brauna.
4 Niestety przyjęta przez autorkę koncepcja o zestawienia oddzielnie awersów i rewersów, nie pozwala w
przypadku egzemplarzy opisanych z autopsji na podanie poprawnego zestawienia rewersu z awersem, co
czyni niemożliwym wyszczególnienie wariantów znajdujących się w kolekcjach muzealnych polskich i
zagranicznych zbadanych przez autorkę bez ponownej ich kwerendy.
5 W wielu wypadkach rekonstrukcja pełnego napisu i interpunkcji nastąpiła w oparciu o fotografię i
mniej lub bardziej dokładny opis, stąd też przywołanie zbiorów do konkretnej odmiany może zawierać
błędy.
Katalog monet:
W polu Orzeł Prus Królewskich z koroną na szyi i mieczem w lewej ręce. W tarczy "brama
miejska" - herb miasta
1.
: KASIMIRVS:d:G: REX: POLOE
MONETA: DVCATVSPRVCIE (5)
Saurma. 3007; HCz. 9274 (Kub. f. 1); Helbing. 1909,549; Frankiewicz. 16;
2.
: KASIMIRVS:D:G: REX: POLOE
MONETA: DVCATVS:PRVCIE
Voss. 8; Malb. 8879
3.
:KASIMIRVS:D:G: REX POLOE
MONETA: DVCATVS·PRVCIE
3 / 7
Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu
2009-07-24 15:29:12
Bandtke, Hcz. 7037 (Kub. 2), Jękot
W tarczy Orzeł Prus Królewskich z koroną na szyi. W tarczy "brama miejska" - herb miasta
Torunia.
4.
·KASIMIRVS:D:G: REXPOLOE
MONETA· DVCATVS·PRVCIE
Stecki. 1376; Musiałowski. 56
5.
·KASIMIRVS:D:G: REX POLOE
MONETA:· DVCATVS:·PRVCIE
Piekosiński; Kubiak. 6
6.
:KASIMIRVS:D:G: REX: POLOE
MONETA: DVCATVS:PRVCIE
4 / 7
Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu
2009-07-24 15:29:12
Saurma. 3008; GGN16,34
7.
:KASIMIRVS:D:G: REX POLOE
MONETA: DVCATVS:PRVCIE
Hcz. 185; Kub. 3; Malb. 8880;
8.
:KASIMIRVS:D:G: REXPOLO·IE
:MONETA: DVCATV:SPRVCIE
Semrau.64
9.
:KASIMIRVS·D·G· REX·PO
:MONETA: DVCATVS:PR
PDA. 2,66
W tarczy Orzeł Prus Królewskich z koroną na szyi. Nad tarczą miejską kółko.
5 / 7
[ Pobierz całość w formacie PDF ]