Modrzewski Andrzej Frycz - O poprawie Rzeczypospolitej, Wolne Lektury
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie
Utwór opracowany został w ramach projektu
przez
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI
O poprawie Rzeczypospolitej
ł.
KSIĘGI PIERWSZE
Przedmowa
Którzy się onych rzeczy między ludzi podawać ważą, o których już drudzy pisali,
dwojakim obyczajem z onymi swymi spisami popisać się pracują; bo więc albo co pew-
niejszego podać obiecują, albo, co insi grubo wyłożyli, to oni ozdobniejszymi słowy i sen-
tencjami objaśniają. Lecz ja — acz się nie spodziewam, żebym co pewniejszego nad one¹,
co o rzeczypospolitej pisali, przynieść mógł, ani mi ozdobnej i ochędożnej² rzeczy³ dosta-
wa — przedsię⁴ podjąłem tej materii⁵ pisać, abym naszym ludziom jako na jakiej tablicy
ukazał, co się mi zda w naszej rzeczypospolitej poprawy być godnego? — nie żeby inni
w to lepiej i dostateczniej ugodzić nie mogli, ale abym też i ja z swej strony rzeczypospo-
litej w tym usłużył. Bo to na mądrego, jako się mnie zda, należy, aby one rzeczy, które się
mu za pożyteczne albo za szkodliwe rzeczypospolitej być widzą, między drugie podawał,
a one albo ku chwaleniu albo ku ganieniu pobudzał. Bo mam za to, że tak oni, na które
to należy, gdy się na to wiek ludzi zgodzi a jakoby spiknie, łacno się dadzą nachylić⁶, że
rzeczy dobre każą czynić, a złych zabraniać będą.
A ponieważ żadna sztuka tak doskonała od żadnego mistrza nie wyszła, żeby do niej
czego potomni albo nie przydali⁷, albo nie odmienili, albo jej pilniej nie wypolerowali:
i to nas albo któregokolwiek odstraszać nie ma, żebyśmy się zleniawszy za to nie mieli
wziąć, o czym inni przed nami wiele pracy podjęli. Acz wiem dobrze, że nie mogę wszyst-
kim w tym naszym spisie dosyć uczynić, gdyż i sam sobie w niektórych rzeczach nie dosyć
czynię; wszakże snać⁸ damy innym przyczynę, że co pewniejszego znajdą; a ktemu, iżem
o to stał, jakobym wszystko zebrał, i niektórychem rzeczy doszedł, oni to zrozumieją, któ-
rzy te nasze księgi czytać będą. A chociażbym też nic nowego tu nie przyniósł: przedsię⁹,
gdy kto czego dobrego albo naśladuje albo szuka, wtedy to pocieszna onemu człowieko-
wi być ma, który rzeczypospolitej wszego dobrego życzy. Ono mnie toż bynajmniej nie
obruszy, jeśli się komu nie wszytko spodoba, com tu napisał, Cajus Lucilius Rzymianin
pospolicie (jako o nim piszą) mawiał, że nie chciał, aby jego pisania i nieukowie, i nader
uczeni ludzie czytali, a to dla tego: że, pry¹⁰, nieukowie nie będą nic rozumieć, a uczeni
zaś więcej, niż ja sam. Lecz ja nic tak dalece nie żądam i za ucieszną rzecz nie mam, jako
gdyby te moje wizerowania¹¹ co najbieglejsi a najmędrsi ludzie czytali, aby za tym, gdzie
by się im co nie podobało, przyczynę mieli albo nasze zdanie zganić, albo ono¹², czego my
nie baczyli¹³, wynaleźć. Bo jako wiele w naszej rzeczypospolitej jest i zwyczajów, i ustaw,
które poprawy potrzebują, o tym niemal wszyscy wiedzą.
A my nie tylko onę część, która się ustaw (lub statutu) dotyczy, ale i wszystką rzecz-
pospolitę tuśmy zawrzeć chcieli, i ono, co o wszech częściach rozumiemy, znacznieśmy
pokazali. Acz się lepak¹⁴ do tego znam¹⁵, że ze mnie (jako z tego, którym się nie z wyso-
kiego stanu urodził) małą pomoc i ratunek rzeczpospolita mieć może: wszakże nie mogę
się zatrzymać, abym jej jako mogąc, wszystkie stany napominając i przestrzegając, nie
usługował. Daj Boże! Aby ta nasza praca z taką chęcią od każdego dobrego była przyjęta,
z jaką się im ode mnie ofiaruje, ponieważ my nic dla popisania ani dlatego, żebyśmy się
w nowinach¹⁶ kochali, nie czynimy, ale wszystko dla miłości rzeczypospolitej i mówi-
¹
a oe
— dziś: nad tych.
²
ocoy
(daw.) — porządny, czysty.
³
rzecz
(daw.) — mowa.
⁴
przesi
(daw.) — przecież, jednak.
⁵
ateria
— tu: temat.
⁶
acyli
(daw.) — przekonać.
⁷
przya
(daw.) — dodać.
⁸
sa
(daw.) — widocznie, zapewne.
⁹
przesi
(daw.) — przecież, jednak.
¹⁰
pry
(daw.) — prawi, mówi, powiada.
¹¹
wizerowaia
(daw.) — wizje, pomysły.
¹²ono (daw.) — to.
¹³
aczy
(daw.) — widzieć, dostrzegać.
¹⁴
lepa
(daw.) — lecz, ale; znowu; zaś, przeciwnie.
¹⁵
za
— tu: wiedzieć.
¹⁶
owia
(daw.) — nowość.
O poprawie Rzeczypospolitej
my, i piszemy. Co się tknie, że się rzeczami niektórymi bardzo pospolitymi bawię, a od
inszych szeroko wypisane albo krótko wspominam, albo je tylko pokazawszy obficiej
przekładam: tom dla snadniejszego¹⁷ w pisaniu sposobu uczynił, przez który ku owym
rzeczom chciałem przyjść, o którychem tu najpilniej mówić był umyślił. Podobieństwo¹⁸,
że niektóre rzeczy, o których tu piszę, zdadzą się być takie, które by teraźniejszych czasów
ledwie miejsce mieć mogły; lecz mię do tego ono przywiodło, że dobrzy pisarzowie (któ-
rych, jako się mogę, trzymam), gdy co porządnie a wedle nauki piszą, wtedy się niejedno
na niniejsze czasy albo na postanowienie porządku, ale więcej na wszech rzeczy przy-
rodzenie¹⁹ oglądają. Bo sprawiedliwość i niesprawiedliwość, dobroć i złość nie przeto są
rzeczy różne, że tak o nich ludzie rozumieją i na to się zgadzają; gdyż nigdy sprawiedliwą
rzeczą nie będzie człowieka niewinnego zamordować, fałszywe świadectwo mówić; nigdy
też za niesprawiedliwą rzecz będzie dobrodziejstwem dobrodziejowi nagradzać, każdemu,
co komu należy, oddawać — choćby to wszech²⁰ ludzi wyrokami i zezwoleniem było
uchwalone, a ono zganiono. Ale jako sam człowiek, koń, drzewa i inne rzeczy stworzone
takie są, jakie mają przyrodzenie, a nie takie, jakimi by je chcieli rozumieć ludzie: takież
ci sprawiedliwość i niesprawiedliwość nie w mniemaniu ludzi, ale w przyrodzeniu rze-
czy należą, jako je Bóg w sercach ludzkich napisał. Za czym też sami nie mowami tylko
głosem wyrzeczonymi, ale też myślami zamilczanymi i wzajem się obwiniają i obraniają,
jako Paweł, on niebieskiej nauki opowiadacz i pisarz napisał²¹.
Wielem tu napisał wedle ludzi mądrych zdania, a insze rzeczy, jako się mi widziało,
wyprawowałem; acz, gdzie co czynić każę, a doskonałe czynienie przepisuję, wiem dobrze,
że i sam daleko od takiej doskonałości jestem. Lecz a co wadzi, żebym albo sobie one
rzeczy przepisywał, co innym czynić przepisuję; albo żebym miał jako osła²², która acz
sama rzezać²³ nie może, wszakże inne naczynia²⁴ do rzezania ostrzy — jako on poeta
mówi:
…‥
ar ice cotis act
Reere oe err alet eors ipsa secai
. ²⁵
Mnogim też drogę i sposób snać²⁶ nie najgorszy ukazałem, wedle którego by i oni
takowe spisy sprawiać mogli, do których by znieśli materią²⁷ przystojną²⁸ bądź z inszych
autorów pisania, bądź z swego własnego domysłu. Co się tknie²⁹ pilności, starania i prace³⁰
około tych rzeczy zbierania, wtedym tak oto stał, jakom najlepiej mógł; wszakże jakom
tego dobrze dowiódł, a jako się mi zdarzyło? najlepiej to Bogu polecić, bez którego po-
mocy żadne człowiecze staranie, by największe było, nie może nic do skutku przywieść.
Co jeśli sama chęć w rzeczach wielkich godna jest chwały: mam za to, że ta nasza pra-
ca, z chęcią przysługi złączona, nie może być słusznie ganiona. Trzymałem się też onej
ustawy, abym strofując występki nikogo nie mianował³¹ tak, że mi żaden za złe mieć
nic może, chybaby się sam pierwej do owego występku przyznał, albo żeby o jaką wadę
mając sumienie przestraszone, wynurzenie prawdy obwiniał — jako o sowie w baśniach
powiadają, że słońce wschodzące obwiniała, że na jego promienie oczyma swymi żadną
miarą patrzyć nie mogła; a wszakże jako światło słoneczne wielkie a niewymowne pożytki
ludzkiemu żywotowi przynosi: tak i prawda, gdy z ciemności błędów wychodzi, bardzo
¹⁷
saiejszy
(daw.) — łatwiejszy.
¹⁸
pooiestwo
(daw.) — jest prawdopodobne, jest możliwe.
¹⁹
przyroeie
(daw.) — natura.
²⁰
wszec
(daw.) — wszystkich.
²¹
jao awe o ieiesiej ai opowiaacz i pisarz apisa
— Rz , .
²²
osa
— osełka (narzędzie do ręcznego ostrzenia).
²³
rzeza
— tu: ciąć.
²⁴
aczyie
(daw.) — narzędzie.
²⁵
ar ice cotis act Reere oe err alet eors ipsa secai
(łac.) — Spełniam rolę osełki,
która czyni żelazo ostrym, mimo że sama nie może ciąć (Horacy,
rs poetica
).
²⁶
sa
(daw.) — widocznie, zapewne.
²⁷
ateri
— dziś popr. forma B.lp: materię (tu w znaczeniu: temat).
²⁸
przystojy
— tu: odpowiedni.
²⁹
t si
(daw.) — dotyczyć.
³⁰
prace
— dziś popr. forma D.lp: pracy.
³¹
iaowa
— tu: nazywać a. oznaczać (jak oznacza się np. bydło).
O poprawie Rzeczypospolitej
wielkimi dobrodziejstwami obdarza i ozdabia rzeczy człowiecze i boskie; gdyż błąd, by
nie wiem jako zastarzały, jako i złość, choćby ją za dobroć poczytano, zawżdy plugastwo
w sobie zawarte ma, choćby go długo znaszano a nikt by go nie wzruszał. Lecz kto by
prawdzie wychodzącej czci nie wyrządzał, a onej z uczciwością słuszną nie przyjmował,
ale by ją odrzucał i od niej by się odwracał: za kogo go poczytać mamy, jedno³² za dziecię
onego ojca, którego jest kłamca³³, a który po swych syniech³⁴ tego najwięcej chce, aby
kłamstwo w uczciwości³⁵ mieli, za czym by je swego królestwa uczęstniki poczynił. Ale
dawszy pokój przedmowie, już o samej rzeczy mówić zacznijmy.
I. Co jest rzeczpospolita?
Podoba mi się przeto ono, co mężowie uczeni przy każdym rozbieraniu³⁶ za rzecz
potrzebną sądzą, abyśmy onej rzeczy, o której mówić mamy, sposób i przyrodzenie³⁷ na-
przód wypisali, a oznajmienie od onych podane, którzy o tej materii przed nami pisali,
abyśmy tu położyli. Bo oni tak to opisują, że rzeczpospolita są zbory³⁸ a zgromadzenia
ludzkie porządnie zebrane, z rozmaitych sąsiadów złączone, a ku dobremu i szczęśliwe-
mu życiu postanowione. Bo imieniem rzeczypospolitej jedno familia³⁹ albo dom jeden
nie bywa nazwan; gdyż jest rzecz osobna, jednemu należąca, którą własnym imieniem
zowią rzeczą domową albo gospodarstwem; a do tego należy, aby ona czeladź⁴⁰ i wszyscy
domownicy wespołek⁴¹ żyli, a do każdej potrzeby albo roboty, ku pożywieniu należą-
cej, wspólnie sobie pomagali, a ktokolwiek w domu przedniejszy jest, a nad czeladzią
władność albo panowanie ma, tego zowią gospodarzem. Gdzie się zasię⁴² zbierze wiele
tych gospodarzów z czeladzią swoją, i domów wiele, tam bywają miasta albo mnóstwo
domów, ulicami porządnie sadzone; z tych zasię miast i wsi stawa się ta obywatelów
społeczność, którą nazywamy rzecząpospolitą. A iż się człowiek lepiej, niż które insze
stworzenie, do takowego zgromadzenia i wspólnego obcowania zgodzi: ukazuje to jego
przyrodzony dowcip⁴³ i mowa; albowiem te dwie rzeczy między ludźmi sprzyjaźną⁴⁴ jed-
nego przeciw drugiemu skłonność najwięcej mnożą, która jest najprzedniejszą tak wielu
ludzi stowarzyszenia związką; w którym ci co żywo wszystkie swoje prace, starania, ro-
boty, pilność i dowcip do tego ciągnąć mają, aby się onym wszystkim mieszczanom albo
wspólnie w towarzystwie żyjącym obywatelom na wszem dobrze wodziło⁴⁵, i iżby wszyscy
szczęśliwy na świecie żywot wieść mogli.
Albowiem rzeczpospolita jest jakoby jedno zupełne zwierzęcia któregokolwiek ciało,
którego żaden członek⁴⁶ sam sobie nie służy, ale i oko, i ręce, i nogi, i wszystkie insze
członki jakoby spólnie o sobie radzą, a urzędu swego tak używają, aby się wszystko ciało
dobrze miało; które gdy się dobrze ma, wtedyć i członkom krzywdy nie masz⁴⁷, a gdy
się ciało niedobrze ma, wtedyć i członki pewnie jaki niewczas⁴⁸ cierpieć muszą — nie
inaczej, jedno gdyby którykolwiek członek od ciała był oderwan, już nie jest godzien,
aby go własnym przezwiskiem zwano przeto, iż ani żywym być, ani urzędu swego używać
może, jeśli do wszystkiego ciała nie będzie przyłączon; także też żaden obywatel mimo⁴⁹
rzeczpospolitej nie może dobrze żyć ani urzędowi swemu albo powinności swej dosyć
czynić. Albowiem ani król urzędu królewskiego, ani żaden urząd także urzędu sobie po-
winnego⁵⁰ używać, ani też żadem priwant (to jest: urzędu żadnego na sobie nie noszący)
³²
jeo
(daw.) — tylko.
³³
oeo ojca treo jest aca
— tj. szatana.
³⁴
syiec
— dziś popr. forma Msc.lm: synach.
³⁵
w czciwoci
(daw.) — w poważaniu.
³⁶
rozieraie
(daw.) — rozpatrywanie, rozważanie, analiza.
³⁷
przyroeie
(daw.) — natura.
³⁸
zr
— tu: zgromadzenie, społeczność.
³⁹
ailia
— rodzina.
⁴⁰
czela
(daw.) — służba.
⁴¹
wespoe
(daw.) — razem, wspólnie.
⁴²
zasi
(daw.) — zaś, natomiast.
⁴³
owcip
(daw.) — rozum.
⁴⁴
sprzyjay
— dziś: przyjazny.
⁴⁵
a wsze orze woio
— dziś: we wszystkim dobrze wiodło.
⁴⁶
czoe
(daw.) — kończyna, część ciała.
⁴⁷
ie asz
— nie ma (forma bezosobowa czasownika).
⁴⁸
iewczas
(daw.) — niewygoda, przykrość.
⁴⁹
io
(daw.) — obok.
⁵⁰
powiy
(daw.) — należny.
O poprawie Rzeczypospolitej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]