Moździoch - Bodaj się Piastów ...

Moździoch - Bodaj się Piastów rządy nam święciły, Archeologia, Archeologia średniowiecza

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
sławomirmo´zdzioch
„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły”
1
.
Archeologiaopocz˛atkachpa´nstwapiastowskiego
Rozwa˙zanianatematpocz˛atkówpa´nstwwczesno´sredniowiecznychsnutenapod-
stawieanalizy´zródełarcheologicznychs˛azwieluprzyczyntrudne.Archeolo-
giczneuj˛eciategorodzajuproblematykistaj˛asi˛ewwi˛ekszymstopniuuprosz-
czonymiwykładamiteoriihistorycznych,antropologicznych,etnologicznychczy
socjologicznychani˙zeliefektemkonsekwentnejanalizy´zródełarcheologicznych.
Czymo˙znajednakzgodzi´csi˛ezopini˛a,˙zeniemateoriiarcheologicznych,s˛a
jedynieantropologiczne,historyczne,socjologiczne,etnologiczne,aszerokorozu-
mianaproblematykaorganizacjispołeczno-gospodarczejdawnychspołecze´nstw
ju˙zarcheologówprzerasta?
2
.
Przedmiotemponi˙zszychuwagjest
szkicarcheologicznegoobrazu
pocz˛at-
kówformowaniasi˛esystemuspołeczno-gospodarczegookre´slanegowliteraturze
mianempa´nstwawczesnopiastowskiego
3
.Miejscetegosystemuwczasieiprze-
strzenijestoczywi
´
scieprzedmiotemdyskusji.Najłatwiej,dlacelówponi˙zszych
rozwa˙za´numie´sci´cgopomi˛edzyOdr˛aaBugiem,pobrze˙zemBałtykunapółnocy,
aszczytamigórskimiSudetówiKarpatnapołudniu,wprzybli˙zeniuzgodnie
zkształtem,jakinadałmudokument„Dagomeiudex”wjegoterytorialnym,naj-
szerszymrozumieniu
4
.Acozwymiaremchronologicznym?Umiejscowieniepa´n-
stwawczesnopiastowskiegowczasiejestotyletrudne,˙zeniewiemy,wktórym
momenciepa´nstwoto,jakotakie,si˛ezacz˛eło.Ustalenietegomomentuzale˙zy
wdu˙zejmierzeodkształtudefinicjipoj˛eciapa´nstwo.
1
TadeuszBoy
˙
Zele´nski,
„Kurdeszministerialny”posłaZiemikrakowskiej,BronimierzaHetmajera”
,[w:]
Słówka
,
Wrocław-Warszawa1988,s.297.
2
„...todaythereistoomuchdataforanarchaeologist’sbraintosynthesize.NotethatIdidnotsay»anyone’s
brain«.Isaid»anarchaeologist’sbrain«”–słowaK.V.Flannery’egozacytowanewprzedmowiedoMesoamerican
Village2009,s.XI.
3
Inspiracj˛adotychrozwa
˙
za´nstałasi˛e,mi˛edzyinnymi,znakomita,niedawnowydanapracaautorstwa
MichałaKary(Kara2009).
4
OtymdokumencieszerzejGarardLabuda(2003,s.9-17).Wtymsamymwydawnictwieró˙znekoncepcje
zasi˛egu„civitasSchinesghe”prezentowałMarekDulinicz(2003,s.106,ryc.4).
60
sławomirmo´zdzioch
„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły”
61
Znaczenietegoterminujestdyskutowaneodniemaldwuipółtysi˛acalat,
głównieprzezfilozofów.Dodyskusjinatentematwł˛aczalisi˛estopniowoprzed-
stawicieletak˙zeinnychnauk,awostatnimwiekutak˙zespecjali´scinowopowsta-
łychnaukopa´nstwie,czyteoriipa´nstwa.Parafrazuj˛acopini˛eMartinyLöw,wy-
powiedzian˛awstosunkudomiast
5
,mo˙znabyłobystwierdzi´c:„Pa´nstwas˛aró˙zne”,
cowprawdzierozwi˛azywałobyproblemistnieniawliteraturzesetekdefinicji
6
,nie
przybli˙zynasjednakdocelu,jakimjest„archeologiczneuchwycenie”pocz˛atków
pa´nstwa.Zcałejpaletyistniej˛acychdefinicjinale˙załobyjednakco´swybra´cdona-
szychcelów,zdaj˛acsobiespraw˛e,˙zepodobniejakwprzypadkupoj˛ecia„miasto”,
tak˙zeitumamydoczynieniazdefinicj˛azmieniaj˛ac˛asi˛ewwymiarachprze-
strzennymiczasowym.Wybrałemprzebrzmiał˛a,zdaniemcz˛e´scibadaczy,wizj˛e
pa´nstwaprzedstawion˛aprzezFranzaOppenheimera(1929),byprzetestowa´cj˛ana
odkrytychdotychczasrealiacharcheologicznych.
Czymjestpa´nstwowuj˛eciusocjologicznymFranzaOppenheimera?Jegoistot˛a
jestwładzamniejszo´scinadwi˛ekszo´sci˛aludno´scizamieszkuj˛acejterytoriumwy-
ra´znieokre´slonegranicami
7
.Zarównoówwymiarprzestrzennypa´nstwa,jakilud-
no´s´czamieszkuj˛acajegoterytoriummog˛aby´cprzedmiotembada´narcheologii.
Rol˛etychdwóchelementówpodkre´slaj˛atak˙zeinnedefinicje,dodaj˛acnaogół,
jakokolejneczynniki,struktur˛eadministracyjn˛a–systemzarz˛adzaniaorazide-
ologiczn˛alegitymizacj˛ewładzy(Tymowski1999,s.9-10;Urba´nczyk2000,s.72;
Yoee2004,s.37-38nn.).
Dlatych,którzyuwa˙zalipa´nstwozaefektstopniowejewolucjiwi˛ezispo-
łecznych,momentjegopowstaniamusiałby
´
cnaogółpoprzedzonyfaz˛austroju
wodzowskiego(Service1962,zwł.s.170)
8
.Wprowadzonew2.połowieXXw.
szerzejdoobiegunaukowegopoj˛eciewodzostwaniekonieczniemusiobja´snia´c
realiapradziejoweczywczesnohistoryczne,mi˛edzyinnymizewzgl˛edunaswoj˛a
etnologiczn˛aproweniencj˛e
9
.Zkoleizdaniemniektórychautorówró˙znicami˛e-
dzypa´nstwemaustrojemwodzowskimbyłacz˛estojedynieilo´sciowa(Carneiro
1981,s.38).Pa´nstwotoorganizacjaznaczniewi˛ekszawsensieliczbyludno´sci
iwielko´scizarz˛adzanegoterytoriumitowła´snietawielko´s´cdyktowałapowstanie
administracji–aparatu,którywdzisiejszychkategoriachmo˙znanazwa
´
curz˛ed-
niczym
10
.
W´sródteoriiwyja´sniaj˛acychgenez˛epa´nstwamo
˙
znawyró
˙
zni´cdwiezasadnicze
grupy:
konsensusuiprzemocy(konfliktu)
.Teoriakonsensusuzakładapowsta-
niepa´nstwawdrodzeumowyspołecznej,najcz˛e´sciejdrog˛apowolnejewolucji.
Wprzypadkupa´nstwaPiastówzwolennikiemtakiejteoriibyłHenrykŁowmia´n-
ski
11
.Podobnegozdaniabylitak˙zearcheolodzy,np.ostatnioMichałKara(2009,
s.285-288)
12
.
Teoriaprzemocytłumaczypowstaniepa´nstwajakoefektpodboju(konfliktu).
Forsowanawstosunkudopa´nstwaPiastówdolattrzydziestychXXw.,poII
wojnie´swiatowejstraciłanaznaczeniu
13
.Oileodrzucanopogl˛ado„podboju
miejscowychplemionprzezobcedru˙zyny”(Leciejewicz1989,160),tojednak
dopuszczano„rewolucyjno´s´c”przej˛eciawładzyprzezplemiennychprzywódców,
tyletylko,˙zeprzewróttenmiałby´cdokonanyzinicjatywyizazgod˛amiejscowych
strukturplemiennych.
Jakoczynnikisprzyjaj˛acepowstawaniupa´nstwwymieniasi˛em.in.presj˛ede-
mograficzn˛aiwojn˛e(agresj˛ezewn˛etrzn˛a).Próczodpowiedniegopotencjałude-
10
Oppenheimer(1929,s.49)opisujeprocespowstawaniaifunkcjonowaniaaparatupa´nstwowegonast˛epuj˛aco:
„JemehrsichderStaatdehnt,umsomehrAmtsgewaltmußdieZentraledenVerwalternderdurchKriegund
AufständeammeistenbedrohtenGrenzbezirkederMarkenübertragen.EinsolcherBeamtermußdiehöchste
kriegerischeMachtbefugnismitdenFunktioneneinesoberstenRichtersundVerwaltungsbeamtenvereinen,um
seinenAmtsbezirkmitSicherheitdemStaaterhaltenzukönnen.KommtermitganzwenigenZivilbeamten
aus,sobrauchterdocheineständigeKriegsmacht.Wiesollsiebesoldetwerden?Steuern,diezurZentralstelle
zusammenfließen,umwiederüberdasLandverteiltzuwerden,kennt(vielleichtmiteinereinzigenAusnahme,
vonderuntenzusprechenseinwird)nurdergeldwirtschaftlichentfalteteStaat.(...)DarumbleibtderZentrale
nichtsanderesübrig,alsdenGrafen,oderKastellan,oderSatrapenaufdieNaturaleinkünfteseinesAmtsbezirkes
anzuweisen.ErziehtdieAbgabenderUntertanenansich,verfügtüberihreFronden,erhältdieSportelnund
StrafleistungenanViehusw.undhatdafürdiebewaneteMachtzuunterhalten,bestimmteTruppenmengenzur
VerfügungderZentralezustellen,Straßen-undBrückenbautenauszuführen,gelegentlichdenHerrschersamt
seinemGefolgeoderseine»Königsboten«zuverpflegen,undschließlicheinebestimmteAbgabeinhochwertigen
odersonstleichttransportablenGüternandenHofzuliefern:Pferde,Rinder,Sklaven,Edelmetalle,Weinusw.“
Tenopisznajdujepotwierdzeniew´zródłacharcheologicznychdotycz˛acychpa´nstwawczesnopiastowskiego(por.
Mo´zdzioch2002,tamdalszaliteratura).
11
Wtejopiniiwielkihistorykniebyłdoko´nca,kiedypisał:„...pa´nstwopolskieniepowstałowwyniku
federacjiprzekształconychwpa´nstwaterytoriówplemiennych,aleraczejwdrodzeimpulsów,nacisków,anie-
kiedypodbojówpodejmowanychzjednegolubparukonkurencyjnycho´srodków,którepierwszewst˛apiłyna
drog˛eprzeobra˙ze´ninarzucałyb˛ad´zwdrodzesugestii,b˛ad´zzapomoc˛asiłynowymodelustrojowycałejgrupie
etnicznej“(Łowmia´nski1973,s.406).
12
Oroliprzemocywprocesiepowstawaniapa´nstwaPiastówpor.Urba´nczyk2008,s.183.Faktbrakuspa-
lonychgrodówplemiennych,maj˛acychstanowi´c´sladpodbojuziemignie´znie´nskiej,niemo˙zejednak,moim
zdaniem,potwierdza
´
c„bezkonfliktowegoprzebieguprocesupa
´
nstwowego”(Kara2009,s.243,253), jako˙ze
takichgrodówprzedbudow˛atwierdzwczesnopiastowskichnatymterenieniemalniebyło.WspomnianyAu-
torniewykluczanatomiastpodbojumilitarnego„ziems˛asiednich”(Kara2009,s.274n.)oraz„gwałtownego
charakterupa´nstwowegoprzełomu”(Kara2009,s.282).
13
Historiadyskusjidotycz˛acejgenezypa´nstwaPiastów,por.Wyrozumski1999,s.73-76.
5
Wykładpt.„GrundlagenderStadt-undRaumforschung“,semestrzimowy2006/2007,TechnischeUniver-
sitätDarmstadt,InstitutfürSoziologie.
6
„(...)itisimpossibletooeraunifieddefinitionofthestatethatwouldbesatisfactoryeventoamajority
ofthoseseriouslyconcernedwiththeproblem”(Fried1968,s.143).
7
„DieHerrschafteinerkleinen,kriegsfrohen,enggeschlossenenund-versipptenMinderheitübereinfest
begrenztesLandgebietundseineBebauer“(Oppenheimer1929,s.23).Tazwi˛ezładefinicjazostałaprzezOppen-
heimeraniemalwcało´sciprzej˛etazdziełaLudwikaGumplowicza(1885,s.116)
8
Servicerozumiewodzostwojako„astageingeneralculturalevolution”(1962,s.143).
9
Wprzypadkuwodzostwmamydoczynieniazeswoist˛a„dwuwiar˛a”,którał˛aczyprzekonanieoniedo-
puszczalno´sci„ekstrapolowaniawdowoln˛aprzeszło´s´cnaszegosystemuwarto´sci”(Urba´nczyk2008,s.144)
zprzekonaniem, ˙zeantropologicznesystematykiustrojówspołeczno-gospodarczychopartenaobserwacjach
społecze´nstwwspółcze´snie˙zyj˛acych„najlepiejtłumacz˛a”procesyzachodz˛acewodległejprzeszło´sci(Urba´n-
czyk2008,s.99).
 62
sławomirmo´zdzioch
„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły”
63
mograficznegoniezb˛ednymiwarunkamipowstaniaifunkcjonowaniapa´nstwas˛a
tak˙ze
kontynuacjawczasieiprzestrzeni
.Kontynuacjatworzytradycj˛e,ata
wzmacnialegitymacj˛erz˛adz˛acych.Niezb˛ednymwarunkiemtrwaniapa´nstwabył,
jakju
˙
zwspomnianowy
˙
zej,rozwójinstytucjiaparatupa´nstwowegoisystemu
jegoutrzymania.Organizacjapa´nstwaPiastówbyłaopartanasiecigrodów(Le-
ciejewicz1989,s.166iprzyp.53;Mo´zdzioch2002,tamliteratura;Kara2009,
s.203-207,282,przyp.1501,s.308,przyp.1654).
Jakwiemyze´zródeł,grodypowstawałynaobszarzepó´zniejszejpiastowskiej
domenytak˙zeprzedwiekiemX,prawdopodobniejakoinwestycjewspólnotlo-
kalnych,wodzostw(?),niemniejjednaktrudnojeinterpretowa´cjakozwi˛azane
zorganizacj˛apa´nstwow˛a,zewzgl˛edunabrakkontynuacji–trwania.Główne
o´srodkipa´nstwapiastowskiegopozostawałybowiemwprzewa˙zaj˛acejliczbiezna-
cz˛acymimiejscamipełni˛acymifunkcjecentralnea˙zpodzie´ndzisiejszy.
Obserwowalny,tak˙zearcheologicznie,rozwójprzestrzennypa´nstwaPiastów
jestzgodnyzmechanizmemopisanymprzezOppenheimera
14
.Faktamiarcheolo-
gicznymi´swiadcz˛acymioprocesietworzeniasi˛epa´nstwa,zdaniemwieluarche-
ologów(np.Kara2009,s.271),s˛a:budowaregularnejsiecigrodówokre´slonego
typu
15
orazniszczeniedawnychstrukturosadniczych
16
,pojawianiesi˛ezjawiska
masowegodeponowaniaskarbówmonetizłomusrebrnego
17
orazwyst˛epowanie
pochówkówszkieletowych,szczególnieza´spochówkówzbroni˛a(Kara1991;1993;
2000).Procesbudowycentrumprzyszłegopa
´
nstwawymagałzastosowaniaprze-
mocy.Czypotwierdzeniemtegofaktus˛agrobywojownikówkonnychgrzebanych
zuzbrojeniemdatowanena2.połow˛eXi1.połow˛eXIw.odkrywanenaterenie
pa´nstwagnie´znie´nskiego(Kara1991;2009,s.270)?Rol˛edru˙zyny,jakoistotnego
czynnikaumo˙zliwiaj˛acegoorganizacj˛epa´nstwapodkre´slałowielubadaczy,wtym
m.in.LechLeciejewicz(1989,s.161;por.tak˙zeUrba
´
nczyk2000,s.244-245).
Wfaziepowstawaniapa´nstwastwierdzononietylkozast˛epowanie„dawnych
grodówplemiennychnowymi,lecztak
˙
zewyra´zn˛azmian˛ewrozmieszczeniugro-
dówitowarzysz˛acegoimosadnictwaotwartego”(Kurnatowska2000,s.104;Kara
2009,s.319,przyp.1699).Czytelnyarcheologicznieskutekpowstaniapa´nstwa
toprocesci˛agłegokoncentrowaniasi˛eosadnictwa.Osady,wtzw.okresieple-
miennymrozproszonewró˙znychniszachekologicznych,odXw.zacz˛ełysi˛e
skupia´cprzyo´srodkachgrodowychpiastowskiegopa´nstwa.Proceskoncentracji
osadnictwamiałdwojakieprzyczyny.Zjednejstronystanowiłonefektnatural-
negoci˛a˙zenialudno´scizperyferiiwpobli˙zecentrum˙zyciapolitycznegoigo-
spodarczego–grodu,zdrugiej,byłrównie˙zskutkiemplanowejpolitykikoloniza-
cyjnejwładców.Militarnycharaktermłodegopa´nstwapowodował,˙zewpobli˙zu
grodówpowstawałyosadyjenieckiesłu˙z˛acezaopatrzeniuichzałógieksploata-
cjiwa˙znychstrategicznierud˙zelaza.Przykładylokowaniawrazzgrodemosad
wpobli˙zuszczególnieobfitychzłó˙zrudydarniowejs˛astosunkowoliczne,ajako
przykładsłu˙zy´cmo˙zeS˛adowel(Lodowski1980,s.86,ryc.14).Osadzanieje´n-
cówiprzesiedlenialudno´scitojedenzaspektówroliprzemocywkształtowaniu
si˛ewczesnychorganizmówpa
´
nstwowych.„Segmentyosadniczeokr˛egutworzone
byłyzludno´sciobcej,sprowadzonejzapewnepodokre´slonymirygorami,głównie
zinkorporowanychterenówo
´
sciennych”,jakte˙zzludno
´
scimiejscowej,wtym
drugimprzypadkuby´cmo˙zenazasadzieumowiespołecznej(Kara2009,s.274).
Wobecautorytarnegocharakteruówczesnejwładzyugodawydajesi˛eby
´
craczej
w˛atpliwa.
Nieodnotowujemywziemignie´znie´nskiejwokresieprzedpa´nstwowym´sla-
dówzarównowi˛ekszychstrukturplemiennych,ł˛acz˛acychsi˛ezczasemwwi˛eksze
organizacjespołeczno-gospodarcze,jakigrodówlubszczególnychkoncentracji
broniczywyrobówluksusowych,którepozwalałybysi˛edomy´sla´cistnieniaustroju
wodzowskiego.Brakzatemdowodównaformowaniesi˛epa´nstwagnie´znie´nskiego,
takjakiinnychpa´nstwwczesno´sredniowiecznych,drog˛aewolucyjn˛a
18
.W´swietle
ustale´nMichałaKary(2009,s.317),„badaniaprzeprowadzonenadperiodyza-
cj˛astrukturosadniczo-grodowychWielkopolski,wktórychwykorzystanezostały
wynikiodr˛ebnieprzeprowadzonychanalizarcheologicznych,dendrochronologicz-
nychiradiow˛eglowych,niepotwierdziłytezyodługotrwałymokresieformowania
si˛enajstarszejmonarchiiPiastów,si˛egaj˛acympocz˛atkamigł˛ebokiejdobyplemien-
nej.Wykluczyłyte˙zskrajnieewolucyjnycharakterprocesupa´nstwowotwórczego
wdorzeczuWarty”.Wałygrodówwziemignie´znie´nskiejipertynencjachwzno-
14
Codopowstaniapa´nstwa:„DieStaatenwerdenerhaltendurchdasgleichePrinzip,ausdemsieentstanden.
EroberungvonLandundLeutenistdieratioessendidesLandstaates,unddurchneueEroberungvonLandund
Leutenmußerwachsen,biserseinenatürlicheGrenzeanGebirge,WüsteoderMeeroderseinesoziologische
GrenzeanderLandstaatenfindet,dieernichtunterwerfenkann“(Oppenheimer1929,s.41).
15
„Archeologicznymwyznacznikiemprzełomu,przej´sciaodorganizacjiplemiennych,„wodzowskich”do
„władczej”,wczesnopa
´
nstwowejwWielkopolscejestbudowasiecinowycho
´
srodkówwładzy,azarazemnisz-
czeniegwałtowne,b˛ad´zstopniowe,dawnychstrukturosadniczych.Stwierdzasi˛enietylkozast˛apieniedawnych
grodówplemiennychnowymi,lecztak˙zewyra´zn˛azmian˛ewrozmieszczeniugrodówitowarzysz˛acegoimosad-
nictwaotwartegonaziemiwielkopolskie(Kurnatowska2000,s.104;por.tak˙zeKara2009,s.204n.,282n.).
16
Archeologicznieudałosi˛epotwierdzi´c„...zniszczenieplemiennychstrukturosadniczychzarównowpo-
łudniowej(ziemia„Obrzan”-Poborane),jakizachodniejWielkopolsce(terytoriumplemienia„pozna´nskiego”)
wprzeciwie´nstwiedoziemignie´znie´nskiej,gdzienieobserwujemytakradykalnychprzekształce´nwsieciosad-
niczej”(Kurnatowska2000,s.105).
17
Skarbydeponowano„wostatniejfazieokresuprzedpa´nstwowegoiwpocz˛atkachkształtowaniasi˛estabil-
nychpa´nstwterytorialnych.Rozprzestrzenianiesi˛etychznaleziskwskazujenaobszarbezpo´sredniejaktywno´sci
Skandynawówlubprzynajmniejwpływówskandynawskich(Urba´nczyk2008,s.145).Ozwi˛azkutegozjawiska
zprocesembudowypa´nstwaPiastówpor.Mo´zdzioch2002.Momentskładaniadepozytówsrebrabyłzazwyczaj
opó´znionywstosunkudodatybudowypobliskiegopiastowskiegogroduokilkadokilkudziesi˛eciulat.
18
PrzemysławUrba
´
nczyk(2000,s.98)stwierdziłnawet, ˙ze:„zarcheologicznegopunktuwidzeniapa
´
nstwo
MieszkaIwzi˛ełosi˛ewła´sciwieznik˛ad”.
 64
sławomirmo´zdzioch
„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły”
65
szonowedługujednoliconegoplanu.Stawianojewstosunkowokrótkimczasie
(do2-3lat–por.np.BninwWielkopolscelubRyczynna
´
Sl˛asku).
Tewszystkiedziałania,poł˛aczonenast˛epniezplanow˛akolonizacj˛aludno´sci
rolniczej,tak
˙
zeprzesiedlanejzinnychregionów,okr˛egównowowznoszonychgro-
dówwcentrumpa´nstwa,doprowadziłydoprzebudowaniastrukturyosadniczej
Wielkopolski(Kurnatowscy1997).
Datydendrochronologicznepobudowaniapot˛e˙znychgrodówwtzw.ziemi
gnie´znie´nskiej„oscyluj˛awprzedzialeodokołoAD920/930dookoło940/950
(Kara2009,s.254).Znajdowaneskarbysrebrne,jakigrobywojownikówpotwier-
dzaj˛a,zdaniemMichałaKary,˙zetutajznajdowałsi˛eo´srodekprzyszłegopa´nstwa
Piastów(Kara1991;2009,s.273).Najstarszedepozytyzostałyukrytenajwcze´sniej
poroku934/935,anajpó´zniejporoku961.Młodsze,wyznaczaj˛acedrugihory-
zont,ukrytowlatach970-985.Zjawiskodeponowaniatzw.skarbówsrebrnych
rozprzestrzeniasi˛eanalogiczniedobudowyorganizacjigrodowejpiastowskiego
pa´nstwa.Archeolodzyihistorycyzajmuj˛acysi˛eproblematyk˛agenezypa´nstwa
piastowskiegozauwa˙zaj˛azatemwyra´zne„oparciebudowycentrumpa´nstwana
ziemignie´znie´nskiej”.Czyjednakzcał˛apewno´sci˛asugerujeto„zwi˛azekzni˛a
roduPiastów(wzgodziezlegend˛adynastyczn˛a),któregozatemnale˙załobyposzu-
kiwa
´
cw
´
sródplemiennejelitytegoregionu”(Kurnatowska2000,s.105)?Rodzimy
wybórtegoterenumiałbyby´cpodyktowanyistnieniemtutajmiejscakultowego,
któreju˙zw2.połowieIXw.mogłopełni
´
cfunkcj˛epoga
´
nskiegosanktuarium
ocharakterzeponadlokalnym(Kara2009,s.300).Odkrytetammateriałyzabyt-
kowenieprzecz˛ajednakmo˙zliwo
´
sci,˙zeównasypkamiennypowstałniedługo
przedbudow˛agrodugnie´znie´nskiegoibył´sci´sleztymaktemzwi˛azany.
Wychodz˛aczzało˙zenia,˙zeródpiastowskinale˙zywywodzi´czgrodówstar-
szychani˙zelitepowstałewXw.,którychci˛agło´s´ctrwanianiezostałaprzerwana
wmomenciepowstaniapa´nstwa,próbujesi˛eichsiedzib˛erodow˛aumieszcza´c
wGieczu(podbójwewn˛etrzny)(Kurnatowska2004,s.220)lubKaliszu(podbój
zewn˛etrzny)(Buko2006,s.175).Odej´scieodlegendydynastycznejlokalizuj˛acej
pocz˛atkiroduwGnie´znieotwieranoweperspektywybadawczeizamykajed-
nocze´sniewersj˛eo„sielankowymprocesiescalaniaposzczególnychziem”,jak
wedługGerardaLabudy(2002,s.50)bł˛ednierekonstruowałaprocespowstawania
pa´nstwaPiastówdotychczasowahistoriografia.Stwierdziłonjednocze´snie,˙ze„nie
docenionorolipodbojuwewn˛etrznego”.Niewielelatwcze´sniejpisałnatomiast,
˙ze„panuj˛acyksi˛a˙z˛eniemiałpotrzeby„podbija´c”własnegoplemienia”(Labuda
1988,s.72).Mo˙znapogodzi´cobatestwierdzeniaGerardaLabudyprzyjmuj˛ac,
˙zepa´nstwoPiastówpowstałowwynikupodbojuzewn˛etrznego.Ksi˛a˙z˛eniepod-
bijałwtymwypadkuwłasnegoplemienia,leczobce(s˛asiednie?)izapewnenie
byłtoprocessielankowy.Czywartozatemtakusilniewalczy´czteori˛a„podboju
zewn˛etrznego”,skoronp.zdaniemMichałaKary„podbójwewn˛etrzny(...)nie
ró˙zniłsi˛eodpodbojuzewn˛etrznego”(Kara2009,s.288)?
Tak˙zenaobszarachtzw.pertynencji´swiadectwemdziałaniaksi˛a˙z˛atpiastow-
skichjestcz˛estonagłykoniecfunkcjonowaniagrodówstarszych(zwanychple-
miennymi)orazbudowanowych,oodmiennejstrukturze,trwaj˛acejniezmiennie
przezkolejnedwawieki.Takbyłonp.wziemisandomierskiejinaLubelszczy´z-
nie(Buko2000,s.155nn.),na
´
Sl˛asku,wziemichełmi´nskiej.Wyj˛atkiemodreguły
zdajesi˛eby´cdłu˙zsze,botrwaj˛acepopołow˛eXIw.funkcjonowaniegrodówple-
miennychwziemikrakowskiej(Poleski2004,s.181nn.).
Równoległo´s´cprocesubudowygrodów„piastowskich”irozszerzaniasi˛ezja-
wiskadeponowaniasrebranacałyobszarpa´nstwaPiastówmogłyby´swiadczy´c
otym,˙zewprocesiebudowyorganizacjigrodowej(pa´nstwa?)znaczn˛arol˛eod-
grywalidru˙zynnicyskandynawscy
19
.Orolidru˙zynwareskich,norma´nskich,wfor-
mowaniusi˛epa´nstwapiastowskiegopisanoju˙zwiele,leczpojawiaj˛acesi˛eostat-
niocorazliczniejszeznaleziskamilitariówipochówkówzwi˛azanychzkr˛egiem
kulturyskandynawskiejka˙z˛azrewidowa´cwcze´sniejszepogl˛adyneguj˛aceudział
„obcych”dru˙zynwformowaniusi˛epa´nstwaPiastów.Przedmiotemdyskusjimo˙ze
by´cnatomiastznaczenietegoudziałuwprocesiepa´nstwowotwórczym
20
.
Funkcjonowaniepa
´
nstwaPiastówopierałosi˛enaprzemocy,coby
´
cmo˙ze
zprzesad˛a,wynikaj˛ac˛azniech˛ecidosłowia´nskichpoddanychBolesławaopisał
Thietmar(VIII,2)
21
.Przemocrodziopór.Przejawemtakiegooporubyływydarze-
nialattrzydziestychXIw.,kiedytoniewolnicy„powstalinapanów,wyzwole´ncy
przeciwszlachetnieurodzonym,samisi˛edorz˛adówwynosz˛ac...”(Gall,I,19)
22
,
a„ciza´s,couszlizr˛akwrogówlubktórzyuciekaliprzedbuntemswoichpodda-
nych,uchodzilizaWisł˛enaMazowsze...”(Gall,I,19).Kierunekucieczkiowych
„panów”,zwanychtak˙zeprzezGalla„Poloni”(Gall,I,20),mo˙zestanowi´cwska-
zówk˛ecodomiejscapochodzeniaprzybyszów,którzywcze´sniej,przedwiekiem,
pobudowaligrodywpozbawionejichwcze´sniejziemignie´znie´nskiej,anast˛epnie
przyst˛apilidopodboju(podporz˛adkowywania)s˛asiaduj˛acychplemion.
19
Por.wy˙zejprzypis.17.
20
Doostro˙zno´sciwformułowaniudalejid˛acychwnioskównapodstawieznaleziskarcheologicznychskłaniaj˛a
słowaWładysławaDuczkodotycz˛aceRusiKijowskiej:„...gdyby´smyopieralinaszopisobecno´sciRusówwKijo-
wiejedynienamaterialepochodz˛acymzzachowanychpochówków,niemieliby´smypowodu,byutrzymywa´c,˙ze
ludzieskandynawskiegopochodzeniaodegraliznacz˛ac˛arol˛epolityczn˛awhistoriitegomiejsca.”(Duczko2006,
183).
21
„Populusenimsuusmorebovisestpascendusettardirituasinicastigandusetsinepoenagravinon
potestcumsaluteprincipistractari”.Omo˙zliwychosobistychurazachiniech˛eciThietmaradoSłowian(wtym
wypadkuSłowianpołabskich)wspominaS.Rosik2000,s.69,97.Jednocze
´
snieAutorzaL.A.Tyszkiewiczem
ostrzegaprzedzbytłatwymprzypisywaniemkronikarzowi„uprzedze´nnatlenarodowo´sciowym”(
ibidem
,s.153,
orazs.51n.).
22
Gall,I,19:„Namindominosservi,contranobilesliberatiseipsosindominiumextulerunt...”.Ookresie
tzw.reakcjipoga´nskiejszerzejpisaliBorawska1964,Dziewulski1964,Labuda1992.
 66
sławomirmo´zdzioch
„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły”
67
Kieruneknapływudru˙zynzło˙zonychzwojowników,którychzwyczajembyło
składanieofiarwpostaciznacznychilo
´
scisrebra(monetarnegoiniemonetarnego)
zakopywanychwziemi,widocznyjestnamapachrozprzestrzenianiasi˛etego
zwyczajuzarównonatereniecałejPolski(Mo´zdzioch1994,ryc.11),jakiWielko-
polski(Kara2009,s.256,ryc.89).DoWielkopolskikruszecsrebrny(szczególnie
monetyarabskie)napływałgłówniezdwóchkierunków(ryc.1):zewschodu,
zzaWisły(skarbyukrytew[po]latachtrzydziestychiczterdziestychXw.)oraz
zpółnocnegozachodu(skarbyukrywanewlatachczterdziestych,pi˛e´cdziesi˛atych
isze´s´cdziesi˛atychXw.).Fal˛ewschodni˛amo˙znawi˛aza´czziemi˛agnie´znie´nsk˛a,fala
północno-zachodniazatrzymałasi˛enaokolicachPoznania.Czy˙zbyzatemwWiel-
kopolscezetkn˛ełysi˛edwiegrupyprzybyszy,zktórychjedna,„gnie´znie´nska”(?)
wygrałarywalizacj˛eowładz˛ewregionie?
Czyowiprzybysze,którzymoglizainicjowa´cbudow˛egrodówwziemignie´z-
nie´nskiejmoglizatempochodzi´czewschodu,zzaWisły?Czy˙zbyzatemelita
pa´nstwawczesnopiastowskiego(niekonieczniesampanuj˛acyród)wywodziłasi˛e
zMazowsza?Czyci,którzyj˛atworzyli,przyw˛edrowali(zob.Kara2009,ryc.89)ze
wschodu,szlakiemprzezŁ˛eczyc˛eiKalisz?Wtakimprzypadkupotwierdzałobyto
wpewnymsensiehipotez˛epostawion˛aprzezAndrzejaBukookaliskimpocho-
dzeniutwórców„CivitasSchinesghe”(Buko2006,s.172-177).Kaliszstanowiłby
wtymwypadkutylkoetapwichw˛edrówcezewschodu.
Wartotak˙zepodkre
´
sli
´
c,˙zenazwyregionu(Mazowsza)ijegomieszka
´
nców
(Mazowszan)znajdujemydopierowdwunastowiecznych´zródłachpisanych.Po-
dobniejak
´
Sl˛ask,któryjakoregionukształtowałsi˛edopierozchwil˛autrwalenia
si˛egranicbiskupstwawrocławskiego,przejmuj˛acnazw˛emniejszegoterytorium
plemiennego,takiMazowszeotrzymałoprawdopodobniesw˛apó´zniejsz˛aform˛e
inazw˛e(by´cmo˙zeistniej˛ac˛aju˙zwcze´sniej)poukształtowaniusi˛ediecezjipłoc-
kiejfundowanejprzezBolesława
´
Smiałego(?).Wedługdanycharcheologicznych,
procesbudowygrodów,któreznalazłykontynuacj˛ewpa´nstwiepiastowskimprze-
biegałnaMazowszuiwWielkopolsceniemalrównocze´snie(Dulinicz2000,s.206,
213)
23
.SkłoniłotoMarkaDuliniczadowysuni˛eciahipotezyotym,˙zeMazowsze
byłorywalempa´nstwagnie´znie´nskiego(Dulinicz2003,s.111).Tkwi˛acw„wiel-
kopolskimparadygmacie”wykluczałPiastówjakoinicjatorówbudowygrodów
mazowieckich,którefunkcjonowałyjeszczepó´zniejwpa´nstwiepiastowskim(Du-
linicz2000,s.207;2003,s.104).Trudnouwa˙za´cMazowszezarywalapa´nstwa
gnie´znie´nskiego,skorowXw.Mazowszajakoregionuprawdopodobnieniebyło
24
.
Ryc.1
Równoległo´s´cprocesubudowygrodówmo˙zewynika´czfaktu,˙zeobapó´zniejsze
regiony(WielkopolskaiMazowsze)tworzyłyjedenobszarkrystalizacjipa
´
nstwa,
naktóryskładałosi˛ekilkawa˙znycho´srodków,któredwawiekipó´zniejzostały
wymienioneprzezGalla:Gniezno,Pozna
´
n,GiecziWłocławek(Łowmia
´
nski1973,
s.489-492).Badaczetkwi˛acywparadygmacieistnieniaju˙zwXw.pó´zniejszych
regionówpa´nstwawichzasi˛eguterytorialnymniemoglizaakceptowa´cGallo-
wegoopisu.Gallmiałbynazw˛aznanegowjegoczasachgroduzast˛api´cnazw˛e
znacznegowielkopolskiegogroduzczasówChrobrego,np.Ostrowalednickiego.
Wiemyjednakdzisiaj,˙zegródweWłocławku,wymienionyprzezGalla,powstał
prawdopodobniemniejwi˛ecejwtymsamymczasie,cogródgnie´znie´nski,około
połowyXwieku(Krut-Horonziak1998).Czy˙zbyrzeczywi´sciemo˙znaznimwi˛a-
za´c,jakpisałJanPowierski(1995,s.86-88),posta´cWłodzisława,znanegoztrak-
taturusko-bizantyjskiegozroku944?Je˙zelinawetprzyjmiemy,˙zebudowniczymi
pa´nstwagnie´znie´nskiegobyliprzybyszezewschoduipółnocnego-zachodu,któ-
rychw˛edrówk˛eodzwierciedlaj˛adroginapływusrebraarabskiegodoWielkopolski,
toniewykluczatoprzecie˙zmo˙zliwo´scirodzimegopochodzeniadynastiiPia-
stów.Wlegendziedynastycznejwładc˛apochodz˛acymzzewn˛atrzmo˙zeby´cnato-
23
Dulinicz2000,s.206:„...chodziobardzowczesnyci˛agzdarze´n,rozpoczynaj˛acysi˛ewpierwszejpołowie
Xw.(...)uzyskujemydzi˛ekitemuwskazówk˛eorównoczesnymprzebieguprocesubudowygrodówwWielko-
polsceinacz˛e´sciMazowsza”.
24
Bliskotakiegopogl˛adubyłtwórcaPa´nstwaMiecławaJanuszBieniak,pisz˛ac:„gdziekolwiekszukaliby´smy
podstawszczególnejodr˛ebno´sciMazowsza,wsz˛edzietamspotykamyjedynie´sladystarychzwi˛azkówtejdziel-
nicyzWielkopolsk˛a”.Ionjednakzakłada,˙zeMazowszebyłodoł˛aczanedoWielkopolski(„stopniowo”)–Bieniak
1963,s.53.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]