Motyw alkoholu i narkotyków w ...

Motyw alkoholu i narkotyków w sztuce współczesnej, psychoterapia, uzależnienia,używki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
AKADEMIA PEDAGOGICZNA W KRAKOWIE
WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY
INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ
Michał Mazur
„SZTUCZNE RAJE” – MOTYW ALKOHOLU I
NARKOTYKÓW W LITERATURZE WSPÓŁCZESNEJ
Seminarium prof. dr hab. A Kulawika
KRAKÓW 2005
1
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory
WSTĘP
1.1. Cel pracy.
Pomysł napisania pracy magisterskiej poświęconej tematyce używek w
literaturze nie jest przypadkowy. Informacje na temat stosowania substancji
zaliczanych do substancji odurzających pojawiają się w literaturze polskiej i
światowej od zarania dziejów, zaś w szczególności znalazły się w kręgu
zainteresowania w ciągu ostatnich lat
1
. Jest to szeroko pojęta problematyka,
której dotychczas nie poświęcono należnej uwagi. Michał Kuziak we wstępie do
zbioru prac badawczych
Sztuczne Raje
stwierdza, że „temat ten jest zwykle
pomijany w opracowaniach naukowych lub spychany na margines badań
literackich i kulturoznawczych.”
2
.
Używki w rozmaity sposób pojawiają się na przestrzeni kultury i stanowią
przedmiot jej dyskursu, funkcjonują jako fakt biograficzny związany z
postaciami poszczególnych twórców. Mogą one również działać jako czynnik
wpływający na poetykę dzieł literackich lub na sam proces twórczy. Często w
literaturze temat używek (alkohol, narkotyki) pojawia się ku przestrodze, w
ramach tępienia wad narodowościowych i masowego sięgania ku „sztucznym
rajom”, przez zdegenerowane społeczeństwo. Szczególnie fakt nałogów
alkoholowych i narkotycznych odznacza się w historii literatury i odcisnął
znamienne piętno w kwestii literatury na temat używek. Rozpatrywane przeze
mnie zagadnienie jest o tyle bardziej skomplikowane, że często te różne aspekty
1
Myślę o prekursorskiej na gruncie polskim pracy W. Szturca,
Opium i wyobraźnia (Studium z poetyki
„przeklętej wyobraźni”)
, [w:]
O obrotach sfer romantycznych
, Bydgoszcz 1998
2
Sztuczne raje… Używki w literaturze
pod red. Michała Kuziaka, Słupsk 2002., s. 5.
2
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory
 występowania używek łączą się ze sobą, co jeszcze bardziej utrudnia
szczegółowe badania problemu.
1.2. Zakresy pracy.
Niewątpliwie problematyka używek w literaturze wymaga szerokiego
ujęcia interdyscyplinarnego, m.in.: psychologicznego (psychiatrycznego),
medycznego, religioznawczego
3
, biograficznego, socjologicznego i z zakresu
poszczególnych sztuk. Można na tej podstawie stwierdzić, że wyznaczanie roli
używek w literaturze powinno mieć charakter wszechstronnych badań
antropologicznych.
Temat używek w literaturze jest na tyle wszechstronny, że należy
wyznaczyć pewne zakresy pracy, skupiając się wyłącznie na istotnych faktach.
Dlatego też uznaję fakty biograficzne za sprawę drugorzędną dla całości. Nie
jesteśmy w stanie wykorzystać cudzego życiorysu jako materiału badawczego,
gdyż zwykle wydarzenia z życia mają charakter subiektywny, a bez konkretnych
dowodów przytaczanie pewnych przykładów może być uznawane za
nieobiektywną spekulację.
Niestety szerszy dyskurs na temat używek w polskiej kulturze był zwykle
niemożliwy – było to związane z rodzimą obyczajnością, spychającą to
zagadnienie na margines podejmowanych tematów – zupełnie jakby kwestie te
były uznawane za swego rodzaju patologie, zaś unikanie ich „zażegnywało” w
problem. Niesłusznie. Liczne źródła literackie udowadniają, że istniał on w
światowej kulturze od zarania dziejów.
Kwestia szans i niebezpieczeństw związanych z używkami istnieje od
dawna i jest przedmiotem refleksji m.in. Charlesa Baudelaire’a, autora książki
Sztuczne Raje
, rozważającego kwestie stosowania wina, haszyszu i opium.
3
T.Sikora,
Użycie substancji halucynogennych a religia
, Kraków, 1999 r
3
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory
 Warto nadmienić, że przyjął on jednoznaczną postawę moralizatorską i uznał
używki (w zasadzie z wyjątkiem wina, które stało się niepisanym bohaterem
podcyklu wierszy
Kwiaty zła
) za mało wartościowy, można powiedzieć
iluzoryczny sposób szukania nowych horyzontów twórczych. Baudelaire
stanowczo stwierdza, że wszyscy „poszukiwacze raju” stosując używki gotują
sobie coś zgoła innego – piekło. Nie tylko nie wykraczają poza swoje „ja”, ale
też tracą możliwość poznania siebie, dostrzeżenia zła tkwiącego w ludzkiej
naturze. Poeta stwierdza, że przez używki ludzie tracą wolną wolę i możliwość
zwalczenia owego zła. Człowiek pogrążający się w „sztucznych rajach” jedynie
niszczy swoją osobowość i łudzi się czymś, co tak naprawdę jest tylko
namiastką prawdziwej mistyki.
1.3. Alkohol i narkotyki w obrębie kultury światowej.
Używki w obrębie kultury istnieją od samych początków ludzkiej
cywilizacji i często związane są z różnymi obrzędami nawiązywania kontaktu
danej społeczności religijnej z bóstwem, czyli ważnym dla tej społeczności
sacrum. Wymienić tutaj można takie praktyki, jak działalność szamanów,
misteria greckie i egipskie czy rytuały Indian z Ameryki Północnej. Trudno
jednostronnie stwierdzać, że używki mają charakter wyłącznie patologiczny,
skoro zaznaczyły się kulturotwórczo w historii świata. Wielu twórców, artystów
i myślicieli tworzyło swoje dzieła pod ich wpływem. Na przykład: Romain
Rolland i Anatol France poszukiwali natchnienia podczas swojej pracy
korzystając z dobrodziejstw wina; Jan Jakub Rousseau i Fryderyk Schiller
korzystali bardzo często z pomagającej w skupieniu kawy; Gustawowi
Flaubertowi i Paulowi Valery podczas pracy twórczej często towarzyszyły kłęby
nikotynowego dymu; Stanisław Przybyszewski i Paul Verlaine wspomagali
swoje twórcze umiejętności koniakiem i wódką; Samuel Coleridge, Charles
4
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory
Baudelaire, amerykański pisarz i poeta Edgar Alan Poe, czy Witkacy czerpali
inspirację z narkotyków.
Problematyka używek w literaturze szczególnie rozwinęła się dopiero w
XX wieku, kiedy zaczęto traktować je jako środek na bolączki codziennego
życia społecznego. W kulturze minionego stulecia rozwinął się nurt
psychodeliczny, którego przedstawiciel Alduos Huxley polemizował z
Baudelairem dowodząc, że używki (zwłaszcza substancje narkotyczne) stanowią
„bramy percepcji”. Odsłaniają one przed człowiekiem nowe, niezbadane dotąd
wymiary ludzkiego umysłu, pozwalają wejrzeć w prawdę o naszej egzystencji
oraz zaspokoić pragnienie nieskończoności i doskonałości. Huxley uznawał
narkotyki za swego rodzaju „wehikuł” umożliwiający przetransportowanie
człowieka w krainę onirycznych wizji, przypominających olśnienia dawnych
mistyków. Już wtedy zainteresowanie ywkami miało charakter
interdyscyplinarny, gdyż tropem tym zmierzali zarówno artyści (poeci, muzycy,
malarze), jak i współcześni psychologowie i psychiatrzy, zajmujący się
badaniem „antypodów umysłu”. Na gruncie polskim warto wspomnieć o
badaniach słynnego psychiatry Antoniego Kępińskiego, który w swoich
eksperymentach poszedł śladami Zygmunta Freuda - sam dokonywał na sobie
doświadczeń z narkotykami, by przybliżyć się w ten sposób do specyfiki
przeżyć swoich pacjentów, chorych na schizofrenię. Pytania, na ile różnego
rodzaju używki poszerzają ludzką percepcję i wpływają na umysłową kondycję
stosującej je osoby przewijały się przez całe minione stulecie.
Prace naukowe poświęcone tematyce używek często mają charakter
hermeneutyczny – można odnieść wrażenie, że badacze ufają pisarzom, nie
zakładając mylnie możliwości swoistej autokreacji w wypowiedziach różnych
autorów na temat ich doświadczeń na polu narkotyków i alkoholu.
Używki występowały już w dawnych kulturach pierwotnych na terenie
całego świata. Do dzisiaj stanowią ważny element obrzędów wielu grup
5
PDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdfFactory
[ Pobierz całość w formacie PDF ]